6 (22)

Powiemy więc. że celem określając) m ko Irrli doboru metod badania naukowego jest opcy—Hir ■nndairnk twkidiań stanowiących odpowiedzi m iafciaułyt ius pytiną; npflw to odęły od mni nył*w. "śród których względy ■* eeksymeleą —pbyezną zasadność i BMńayaM laą lilie dnnść nśgnwśąieltpfcrwizoplaaową. ale ąlę jedyną. Kosztem decyzji przekładającej metodę bardziej zawodną nad metodę lepszą będzie ńabszc uzasadnienie wniosków lub zwiększenie możliwego błędu pomiaru. Warto o tym pamiętać, aby decyzję o rezygnacji z kosztownych metod. doskonalszych i bardzig precyzyjnych, na rzecz prostszych i łatwiej stosowalnych podgmować tylko w wypadkach koniecznych i z pełną świadomością, ii rezygnuje się przynajmniej z części lego, co jest zasadniczym postulatem dla wszelkiego postępowania naukowego — mianowicie z głoszenia twierdzeń maksymalnie uzasadnionych na danym etapie rozwoju wiedzy ludzkiej. Rezygaacja ta powlaaa zaależć swój wyraz w stopnia kategoryczno śtl I dokładności, z jakimi badacz głosi wy alki azyskaae w badaniach. Granice dopuszczalnych rezygnacji z dokładności czy zasadności są w niemałym stopniu zależne od problemu. Błąd kilkuprocentowy przy oszacowaniu odsetka głęboko religjjaych w mieście powiatowym może być bez większego znaczenia. Tego samego rzędu błąd w prognozie demograficznej doprowadzić może w skali krajowej do sytuacji, w której po latach brak będzie szkól hib mieszkań <Ba setek tysięcy osób. Przyjmując pewną hipotezę o czynnikach zadowolenia z zawodu, możemy uznać za wystarczające, iż czynnika te są statystycznie skorelowane z zadowoleniem z zawodu. Nowego leku nie dopuścimy do lecznictwa bez niezwykle starannej kontroli eksperymentalnej. Są to decyzje angażujące wiedzę i system wartości badacza w nie mniejszym stopniu, niż to czyni formułowanie pytań problematyki.

11. Założenia metod badawczych

W pierwszym paragrafie tego rozdziału podkreślono celowość uprawiania metodologii normatywnej na terenie socjologii (czy szerzej — nauk społecznych) i poddawanie poszczególnych badań ocenie ze względu na ich warsztat metodologiczny. Mówiło aę tam teł o celowości przyjęcia takiej postawy wobec metod samych. Ważnym tpoaobcai realizacji tych zadań jest fm —Iowsak założeń poszczególnych arteś badawczych, a następnie określenie, czy i w jakim stopniu przypadek czy klasa przypadków, wobec których metody te były stosowane - lub lei miałyby być stosowane - spełniają e założenia. Założenia te mogą określać zasadność stosowania pewnej metody w ogóle afco ograniczać jej stosowanie bądź do pewnej kategorii przedmiotów (ludzi, grup. instytucji), bądź też do pewnych tylko sytuacji - pewnych warunków, w których badamy te przedmioty. Metoda bowiem właściwa dla jednych warunków czy dla badania przedmiotów pewnej kategorii może być zupełnie bezwartościowa lub znacznie mniej wartościowa w innych warunkach czy dla innych przedmiotów, jeśli te ostatnie nie spełniają bądź też jedynie po części spełniąją założenia tej metody.

Podstawowa kategoria takich założeń to pewne założenia o naturze rzeczywistości badanej. Przyjmują one, iż rzeczywistość badana charakteryzuje się pewnym specjalny rodzajem dyspozycji Są to dyspozycje pewnych przedmiotów i stanów rzeczy de reagowanie na określoną procedurę czy narzędzie badawcze ujawnianiem paszukiwa-r

nych własności i związków bądź leż ujawnianiem, iż związki te i cechy w danej rzeczywistości nie występują. Mówiąc inaczej — to dyspozycje do reagowania na daną' metodę badawczą dostarczaniem prawdziwych informacji o zjawiskach i związkach w rzeczywistości występujących. Dyspozycje tc mogą mieć charakter bezwarunkowy, (J. działać we wszelkich możliwych układach warunków, bądź też warunkowy, tj. działać we wspomniany sposób w pewnych tylko układach warunków, a w innych — nie. Wówczas powiemy, że metoda ta nadaje się do stosowania tylko w tych właśnie warunkach, w których działają odpowiednie dyspozycje. Tak więc stosowanie danej metody M do wykrycia jakiegoś zjawiska czy związku Z w warunkach Ił'jest uprawnione tylko wtedy, kiedy prawdziwe jest następujące twierdzenie: „Metoda M zastosowana w warunkach W do ujawnienia wartości zmiennej czy charakteru zależności Z daje wyniki R w dostatecznym stopniu zgodne z Z". Z twierdzenia takiego wynika pewna reguła postępowania, pewna norma instrumentalna, która brzmi: „Aby w warunkach W wykryć lub określić własność lub zależność Z, tj. otrzymać wynik /{dostatecznie zbliżony do Z, można zastosować metodę M". Twierdzenia empiryczne, z których wynika, że zastosowanie określonej metody wraz z narzędziami badawczymi, jakie ona implikuje, daje rezultaty o określonej empirycznej zasadności i dokładności, będziemy nazywać założeniami empirycznymi danej metody.

Dujmy kilka przykładów różnych rodząjów tych założeń i zastanówmy się nad ich konsekwencjami, jeśli chodzi ogranicc stosowalności różnych metod w różnych naukach. Jeśli założymy — powiedzmy — że ludzie są w stanic względnie wyraźnie zapamiętać i przekazać nam wiedzę o pewnych zdarzeniach przeszłych, możemy do badania dynamiki odpowiednich procesów posłużyć się w ankiecie pytaniami rctrospekcyjnymi, czyli skierowanymi do ofiób badanych pytaniami o ich przeszłość. Jeśli tego ułożenia nie przyjmujemy, szukać musimy innych źródeł informacji o przeszłości bądź wręcz rozkładać nasze badania na całe lata i nastawiać się na bezpośrednią obserwację pewnych procesów. Rozpatrzmy inne przykłady. W wichi badaniach stosujemy mniej lub bardziej pośrednie sposoby identyfikacji pewnych ijawisk czy metody pomiaru ich intensywności. Polegają one na tym, iż na podstawie wystąpienia (lub natężenia) jednego ze zjawisk, nazywanego też „wskaźnikiem*’, wnioskujemy o występowaniu czy natężeniu tego zjawiska, któro nas naprawdę interesujo. I tu znów dla pewnej kategorii wskaźników teza o współ występowa ni u czy o korelacji wskaźnika z tym, co on „wskazuje”, jest tezą empiryczną — uogólnieniem ważnym w pewnym ograniczonym zakresie lub wręcz ogólnym prawem nauki. Jeśli w wielu krajach, gdzie bezpośrednie pytanie badanych o dochód czy stan mąjątkowy uchodzi za drażliwe, stosuje się pośrednie wskaźniki sytuacji materialnej ludzi, na przykład ich ubiór, klasa samochodu, którym jeżdżą, standard posiadanego domu czy mieszkania, nierzadko dzielnicę zamieszkania itd., to można to zrobić tylko dzięki temu, iż zamożność jest dostatecznio wysoko skorelowana z tym, co

| założeń pełnić będzie teza opisowa, orzekająca o pewnych cechach zbiorowości badanej lub warunkach badania. Tak na przykład jeśli wiemy, iż w jakiejś społeczności Ujawnienie pewnych poglądów uchodzi za niewłaściwe, nieprzyzwoite lub niebezpieczne, to zarazem wiemy, iż próby zbadania tych poglądów przez pytanie o nie wprost ich

*• 51