90ZioJR12

294

Ponieważ topika jest skrajnie konwencjonalna, na czytelnika, a często i na badacza zastawia pułapki: nierozpoznanie toposu w toposie — jeśli tak można rzec — grozi fałszywą interpretacją tekstu, interpretacją w stylu pozytywistycznego genetyzmu i naturalizmu. Przyczyną pomyłki może być nie tylko oddalenie w czasie, czyli po prostu nieznajomość dwu i pół tysiąca (z górą) lat literatury europejskiej, ale także nieznajomość konwencji. W następnym zdaniu cytowanego ustępu Kwinlylian porównuje mówcę (czy w ogóle: autora) do myśliwego, który wie. gdzie się udać, by upolować i złowić zwierzynę. I do kupca, który wie. gdzie można nabyć poszukiwany towar. Nie w każdym kraju — powiada (V, 10, 21) wszystko się wytwarza; podobnie trzeba znać miejsce, w którym kryje się ptak czy ryba (podkr. 7Z).

♦

* *

Namiętnością retoryki jest taksonomia, dzielono więc i systematyzowano toposy na różne sposoby⁹. Najbardziej wyrazisty podział jest podziałem według „stanu sprawy” (status causae), w tym sensie zarówno sprawy sądowej, jak i przedmiotu narady (w rodzaju doradczym) i tematu pochwały lub nagany (w rodzaju pokazowym). Stan sprawy z kolei można dzielić według: I. osób (personae) i II. rzeczy (res).

Ad. I: toposy co do osoby dzielono według: genus (w znaczeniu: „ród”, „pochodzenie,,), natio („narodowość”), patria („ojczyzna”, a także „ojczyzna domowa”, „strony ojczyste”), sexus („płeć”), aetas („wiek”), educatio at disciplina („wykształcenie”), habitus corporis (chodzi tu o właściwości ciała, np. o siłę namiętności), fortuna („majątek”), conditionis instantia (chodzi tu

0    różnice stanu społeczno-prawnego; „obywatel” czy „przybysz”, „wolny” czy „niewolnik”, „ojciec” czy „syn” itp.), animi natura (dosłownie: „natura duszy”; chodziło tu o cechy charakteru i właściwości psychiczne — skąpstwo, litość, okrucieństwo itp.), studia (w tym sensie „zawód” — rolnik, żołnierz, żeglarz, lekarz itp.).

Podział ten, podobnie jak i następny, nie jest podziałem wyczerpującym

1    rozłącznym: toposy mogą na siebie zachodzić, można też odnajdywać inne loci.

Ad II: toposy co do rzeczy można dzielić na różne sposoby. Najczęstszy podział: 1) antę rem (czyli „przed sprawą”), 2) in re („wewnątrz sprawy”, „w rzeczy samej”), 3) circa rem („wokół sprawy”) i 4) post rem („po sprawie”).

W każdym z tych czterech sposobów podręczniki skrupulatnie wyliczają liczbę miejsc (np. „antę rem quot loci sunt?” i odpowiadają: „septem”), ale dokładność ta ma wątpliwą wartość, ponieważ podziały są raczej zbiorem przykładów niż poprawną logicznie systematyką, toteż przyjrzymy się tylko niektórym. Ciekawe, iż w tej grupie jako jeden z możliwych siedmiu toposów wymienia się topos a persona, o którym przecież wiemy, że jest czymś więcej

⁹ Przegląd stanowisk: Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik, s. 201—220, § 373- 399.