CCF20090605013

Habermas najwyraźniej rezerwuje to określenie dla interakcji językowej, czyli komunikacji¹, w związku z czym jego koncepcja filozofii interakcji zakłada radykalne rozgraniczenie takich atrybutów ducha, jak: przedstawianie, działanie (praca) i porozumienie. Inaczej mówiąc, obstaje on przy odmienności dwóch typów racjonalności: kognitywno-instrumentalnej i komunikacyjnej.

W tym tkwi istota problemu. Wydaje się, że źródłem kontrowersji między współtwórcami szkoły frankfurckiej a Habermasem jest taka jego wykładnia materializmu historycznego, której prawdopodobnie ani Horkheimer i Adomo, ani sam Marks nie chcieliby zaakceptować. Swoje stanowisko wobec filozofii Marksa Habermas prezentuje w różnych pismach, spośród których na szczególną uwagę zasługuje tekst poprzedzający Teorię działania komunikacyjnego, a dedykowany na siedemdziesiąte urodziny K. Lówithowi, pt. „Praca i interakcja. Uwagi o jenajskiej «Fiiozofii ducha» Hegla”. W tekście tym można przeczytać:

Dokładna analiza pierwszej części Ideologii niemieckiej pokazuje, że Marks nie tłumaczy właściwie związku interakcji i pracy, lecz, używając nietypowego terminu praktyki społecznej, sprowadza jedno do drugiego, redukuje mianowicie działanie komunikacyjne do działania instrumentalnego. Działalność produkcyjna, która reguluje przemianę materii między gatunkiem ludzkim i stanowiącąjego środowisko naturą - tak jak w jenajskiej Filozofii ducha posługiwanie się narzędziami pośredniczy między pracującym podmiotem a naturalnymi obiektami - to działanie instrumentalne staje się paradygmatem dla tworzenia wszelkich kategorii; wszystko roztapia się w ruchu samej produkcji².

Wypowiedź ta skłania do następujących uwag:

• Habermas wbrew Marksowi, a w zgodzie z tradycją, z którą materializm historyczny usiłuje zerwać (jej elementem jest między innymi właśnie filozofia świadomości), sprowadza działalność produkcyjną do stosunku między gatunkiem ludzkim i przyrodą;

•    tak rozumianą działalność produkcyjną określa mianem działania instrumentalnego, przy czy kategoria ta w jego ujęciu z jednej strony zdradza wpływ Kanta: jako działanie, które kieruje się imperatywami warunkowymi, z drugiej zaś strony jest równoważnikiem Weberowskiego pojęcia działania celoworacjo-nalnego;

•    ogranicza zakres instrumentalizacji życia społecznego do sfery produkcji (co wynika wprost z przyjętej, przezeń definicji działania instrumentalnego);

•    w konkluzji zarzuca Marksowi, że nie dostrzegł on istnienia „sfery wolnej od panowania interakcji na zasadzie swobodnie harmonizującej się wzajemności”³.

Zarzut sprowadzenia interakcji do pracy, czyli redukcji działania komunikacyjnego do działania instrumentalnego, sformułowany explicite pod adresem Marksa, ale implicite wymierzony też w Horkheimera i Adoma, nie jest zasadny. Analiza wskazanego przez Habermasa fragmentu Ideologii niemieckiej, tak jak i innych dzieł Marksa, dowodzi, że praca w ujęciu twórcy materializmu historycznego - jako główne ogniwo procesu społecznej reprodukcji - nie polega jedynie na relacji między człowiekiem i przyrodą gdyż ta relacja łączy się nierozerwalnie ze stosunkami społecznymi, które obejmują również tak istotną dla Habermasa interakcję językową. I nie ma tu mowy o redukcjonizmie. Marks nie redukuje interakcji do pracy; pokazuje jedynie dwoistość charakteru pracy, tj. wykrywa niedostrzegany, czy w każdym razie nieuwzględniany przez tradycyjną filozofię związek między przyrodniczym i społeczno-historycznym wymiarem ludzkiego życia. Analogicznie, niesłuszne byłoby pomawianie o redukcjonizm antypozytywisty, który oponuje przeciwko separowaniu faktów i wartości, widząc ich wzajemną zależność. To, co Habermas oddziela, Marks ujmuje jako złożonąjedność, nie zapoznając bynajmniej zróżnicowania jej elementów, lecz kładąc nacisk na ich wewnętrzną więź. Ujawnienie nie zawsze widocznych zależności między różnymi przejawami życia społecznego to przewodnia idea materializmu historycznego, idea, którą natchnął Marksa Hegel, bądź co bądź idealista.

1

   „Gdy ego dokonuje jakiegoś aktu mowy, a alter zajmuje wobec tego aktu stanowisko, wchodzą w międzyosobową relację” (J. Habermas, Filozoficzny dyskurs nowoczesności, przeł. M. Łukasiewicz, Universitas, Kraków 2000, s. 337).

2

   J. Habermas, „Praca i interakcja. Uwagi o jenajskiej «Filozofii ducha» Hegla”, w: tegoż, Teoria i praktyka, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1983, s. 228.

3

Tamże.