CCF20120306003

niezależnego od poszukiwania informacji nie pozwala na określenie cech systemów informacyjnych dla naukowców, które takie przypadkowe pozyskanie miałyby wspierać.

Znacznie ciekawszy pod tym względem jest 2. sposób rozumienia tego zjawiska - pozyskanie informacji w wyniku działania mającego na celu świadome i celowe poszukiwanie innych informacji. Można wskazać następujące podstawowe sytuacje, w zależności od tego, co było bezpośrednim celem poszukiwania:

-    informacje niczwiązanc z literaturą naukową

—    informacje o literaturze naukowej, ale inne niż pozyskane przy lej okazji

Pierwsza sytuacja jest charakterystyczna dla globalnego środowiska informacyjnego Internetu i nicwyspccjalizowanych systemów operujących w tym środowisku, które - jak najpopularniejsze wyszukiwarki - indeksując jego zasoby, nie robią różnicy między np. artykułami naukowymi zamieszczonymi na indywidualnych stronach WWW naukowców a opisami podróży wakacyjnych. Wszystko jest zaindeksowane w jednym „worku”, toteż szukając np. w wyszukiwarce Googlc (ale już nie w Scholar Google, która jest narzędziem wyspecjalizowanym), nie sposób wymusić takiego rozróżnienia na poziomie formułowania zapytania. Poszukując zatem relacji z wakacji na Korsyce, możemy przypadkowo znaleźć cprint artykułu naukowego na temat tego kraju. To samo zresztą dotyczy nawigowania w środowisku WWW - chęć zdobycia informacji o możliwościach spędzenia wakacji na Korsyce może doprowadzić historyka do strony WWW, na której znajdzie odesłanie np. do interesującego go z naukowego punktu widzenia pełnego tekstu artykułu na temat dzieciństwa Napoleona. Takie systemy z pewnością można już oceniać z punktu widzenia ich zdolności do wspierania przypadkowego pozyskiwania informacji o literaturze naukowej.

W drugiej z wymienionych sytuacji możliwe jest korzystanie zarówno z wyspecjalizowanych systemów informacyjnych dla nauki (takich jak wyszukiwarka Scholar Googlc, serwis Intule, OPAC lub cały serwis WWW biblioteki akademickiej, bibliografia itp.), jak i tych nicwyspccjalizowanych. Innymi słowy, narzędzia typu Googlc mogą - ze względu na swoją zdolność podpowiadania innych zasobów niż te bezpośrednio wyszukiwane - konkurować o użytkowników preferujących przypadkowe sposoby pozyskiwania informacji o literaturze naukowej z katalogami bibliotecznymi.

Bez względu jednak na to, jakiego rodzaju informacji bezpośrednio szuka naukowiec, traktowanie przypadkowego pozyskania informacji o literaturze naukowej rozumiane jako pewnego efekhi ubocznego poszukiwania informacji w ogóle niesie ze sobą istotne konsekwencje metodologiczne. Odejście od wielowymiarowego i wieloaspektowego środowiska życia codziennego, z charakterystyczną dla niego nieprzewidywalną liczbą i różnorodnością sytuacji, w której takie przypadkowe poźnaTiie może nastąpić, oraz czynników, które warunkują jej absorpcję, pozwala na skupienie się tytktnra~"żj'awfskachtowarzyszących świadomemu poszukiwaniu informacji, na zawężenie pola obserwacji do określonych systemów informacyjnych i konkretnych scenariuszy wyszukiwania informacji w tych systemaclj. To z kolei umożliwia na zastosowanie eksperymentu laboratoryjnego [np. 6] jako metody pozwalającej w kontrolowanym środowisku na badanie odnośnych zachowań naukowców oraz - co szczególnie istotne z punktu widzenia podejmowanych tu rozważań -porównywanie możliwości wspierania przypadkowego pozyskiwania informacji o literaturze naukowej przez różne systemy i usługi informacyjne, a także poszukiwanie zależności między konkretnymi cechami tych systemów a ich zdolnością do wspierania tej formy pozyskania informacji., i

Wydaje się, że istnieje przynajmniej jedna podstawowa cecha tych systemów informacyjnych, -która warunkuje samą możliwość występowania przypadkowego pozyskiwania informacji. James Ricęi określi! ją terminem holism [13], którego użył do scharakteryzowania zjawiska występującego w sytuacji, gdy użytkownik może spojrzeć na całość zasobów systemu i ogarnąć jego cały potencjał ; informacyjny. Występuje wówczas sytuacja odwrotna do tej, kiedy ze względu na specyfikę systemu; (interfejsu) percepcja użytkownika jest zawężana wyłącznie do odpowiedzi na zadane przez niego zapytanie. Inaczej mówiąc, żeby w ogóle doszło do przypadkowego pozyskania informacji, system musi takie zasoby „podpowiadać” swojemu użytkownikowi, umieszczać je w obszarze jego percepcji. ' Prowadzono badania, których wyniki sugerują wręcz odwrotną zależność między rclcwantnością! wyników i precyzją wyszukiwania w danym systemie, a jego zdolnością do sprzyjania przypadkowemu poznaniu i pobudzania kreatywności myślenia [ 16). Innymi słowy, te cechy, której

tradycyjnie uważane są za wyznaczniki wysokiej jakości systemów informacyjnych, z punktu widzenia przypadkowego-poźyskiwania informacji mogą być postrzegane jako ich wady. Należy ^ zatem przeprowadzić badania zmierzające do ustalenia, jakie cechy i w jakim natężeniu są optymalne^ ij;dla stymulowania przypadkowego pozyskiwania jnfgnnocji o literaturze naukowej. Obszar możliwych ((rozwiązań w tym względzie zamykają dwie skrajne sytuacje: pierwsza, kiedy system generuje w 100% ^śpertynentne (odpowiednie w stosunku do potrzeby informacyjnej) odpowiedzi - pozyskane informacje Ą;‘śą'wtcdy wynikiem celowego i zamierzonego działania, a nie przypadku, oraz druga, kiedy nadmiar Sjinformacji bezpośrednio nicpcrtynentnych, sugestii innych dróg postępowania i wszelkiego rodzaju I^TIeniatyw^izckracza próg zdoino?cf pcrćepćyjnyćll~użytkbwhika,’ zamiasl~śźaTfsy^-na~myśleńiff ^j^csyjn^pów^^ąć^&aóś."YTdrugim przypadku wyznaczenie''tej granicy nie jcS*je«IiSrproste' l^iemóie mieĆ charakteru obiektywnego (np. jakiejś normy dla wszystkich systemów, w odniesieniu (ab* której można mierzyć ich jakość) - przede wszystkim zależy bowiem od charakterystyki ięfeihkrctnego użytkownika w określonej sytuacji.

Ar)’.! Zdolność systemów informacyjnych do wspierania przypadkowego pozyskiwania informacji (można' i należy oceniać nie tylko ze względu na ilość prezentowanych informacji spoza głównego |ffuriu poszukiwań prowadzonych przez użytkownika (mogących być przypadkowo odkrytymi), ale "[także z uwagi na ich charakter i wpływ na proces poznawczy naukowca. Przecież przypadkowo S&iieziony opis artykułu może np. tylko uzupełnić listę kilkuset znanych już użytkownikowi publikacji na dany temat, a także może pobudzić kreatywne myślenie oraz przyczynić się do łjsforinlitowaiija całkiem nowych konccpciij jo dostrzeżenia związków, których naukowiec, tkwiąc fl^jSotychczasowym paradygmacie, nie by! w stanie dostrzec. I tak np. historyk, poszukujący książki phajteraat politycznyciTnastępstw Bitwy pod KmfiamTwTJPACu, którą miał kiedyś w ręce, ale 1 nazwiska jej autora, może znaleźć przypadkiem inną książkę dokładnie na ten sam temat, pisaną z podobnej perspektywy badawczej i opartą na tych samych źródłach. Może również natknąć tęhia książkę na temat strategii prowadzenia bitew przez mrówki (przynależną zatem do zupełnie |fibej dyscypliny) i dzięki temu dostrzec pewne prawidłowości strategiczne prowadzenia walk, skupić zatem swoje zainteresowania właśnie na tym aspekcie bitwy pod Kannami. Jeśli w pierwszej sytuacji zwykłe wyszukiwanie według słów z tytułu lub całego opisu bibliograficznego może sprzyjać takiemu i] Przypadkowemu poznaniu, to w drugim przypadku już raczej nie - może ono wynikać ze specyfiki *!tjwiązań w danym iczvkujnfnnnacvjno-wvszukiwaczvrn luli.nn. z działania systemów, rozpozna-ącyćIT^dóbrenstwćrdokumentów na podstawie analizy słów występujących w całych tekstach (bo w ^m^fżypadku''p"odób'ieństkvó 'cytowań raczej nie wystąpi). Upraszczając nieco sprawę, można ryzykować twierdzenie, że problem śprowadzTsię do „odległości” zasobów odkrytych przy okazji nych poszukiwań od głównego tematu. Te bardzo podobńeTchoó z pewnością przydatne, nie wnoszą lęlo do procesu' poznawczego naukowca. Z kolei te nazbyt odlegle nie pozwolą na dostrzeżenie '(łych związków, powiązań, jeśli oczywiście takie będą w ogóle istnieć. Podobnie jak w przypadku tńśęi informacji, także tutaj trudno byłoby wyznaczyć jakiś obiektywny próg, standard pozwalający Krprosty pomiar jakości systemów. Po pierwsze, owa odległość od głównego tematu jest trudno flerzalna, a po drugie, tam, gdzie jeden naukowiec nie odnajdzie żadnych związków, inny dokonana dokowego odkrycia.

! •c.tu.C

jpjJosć Campos i Dias dc Pigucircdo, testując zaprojektowanego przez siebie agenta (wyspccjali-program) o nazwie Max, którego zadaniem miało być wspieranie.przypadkowego odkrywania¹ _ w Internecie oraz stymulowanie zjawiska niezamierzonego olśnienia (one, serendipitou. i, zaproponowali ciekawą typologię zasotnW"wyszukanych i przedstawionych użytkownikowi toć można mieć pewne zastrzeżenia do samej jej konstrukcji, warto ją tutaj przytoczyć, gdyi stanowić ciekawy punkt wyjścia dla prób typologizacji znaczenia, jakie przypadkowej^"" ^ iwane informacje odgrywają w procesach poznawczych naukowca. Badacze ci wyróżnili \ astępującc kategorie wyszukanych i sugerowanych przez Maxa stron WWW:

Znane wcześniej użytkownikowi, całkowicie bez wartości.

jhłieznnnc wcześniej, nic też nicnnlcżącc do żadnego obszaru zainteresowań użytkownika i w [danym momencie nic budzące zainteresowania.

Nieznane wcześniej, ale o treściach mieszczących się w obszarze zainteresowania użytkownika.

m

83