etno (22) []

ARCHAICZNE MITY TWORZENIA

W świetle po wyższych rozważań dostatecznie jasny staje się również charakter „paradygmatycznej”, twórczej dzw-Jalności praprzodków-demiurgów — bohaterów kulturo, wych. Akty pra tworzeń i a mogą być wynikiem spontanicznego przekształcania jednych istot lub przedmiotów w drugie, ubocznym skutkiem życiowych sil bohaterów kulturowych, ale również (zwłaszcza w mitologiach bardziej rozwiniętych) mogą mieć świadomy, celowo twórczy charakter, do prometejskiej pasji włącznie.

Najbardziej ekstensywnym formom gospodarki i archaicznemu sposobowi myślenia odpowiadają wyobrażenia o pochodzeniu czegoś jako rezultacie spontanicznych przekształceń, dyslokacji w przestrzeni, wykradzenia pierwotnym opiekunom. Australijscy przodkowie totemiczni, dokonawszy swojej wędrówki, „znużeni"— bez trudu zamieniają się w skały, wzgórza, drzewa i zwierzęta; stosy kamieni stają się śladami po ich koczowiskach itp. W różnych mitologiach prześladowani, a czasami również prześladowcy przekształcają się w pagórki, strumienie, unoszą się do nieba, gdzie zamieniają się w dała niebieskie. Niektóre przemiany zachowują związek z zewnętrznym podobieństwem, na przykład, pochodzenie orzechów kokosowych z głów ludzkich, lub — odwrotnie — ludzi ż drzew kokosowych; słońca z ognia lub ognia ze słońca itp.

Poprzednio cytowaliśmy australijski mit o dobywaniu ognia z ciała szarego kangura, który można porównać z karelo-fińskimi runami o wydobyciu ognia z brzucha ognistej ryby. Słońce i Księżyc, które tak często kojaitą dę z ogniem, również przedstawiane są niekiedy jako wydobyte z brzucha ryby (np. w jednym z mitów indyjskich).

£ruk w mitologii północno-zachodnich paleoazjutów i p6ł-pDcno-zachodnich Indian zdobywa światło i dała niebieskie

przebijając dziobem skorupę niebios lub powłokę piłek _

glońca i Księżyca. Motyw wykradzenia ognia lub Słońca ich pierwotnym opiekunom Jest szeroko rozpowszechniony, pierwotnym właścicielom wykrada się również narzędzia pracy, rośliny kulturowe, cenne gatunki ryb itp., to zna-_c:\\ te mity etiologiczne tworzone są na modlę zbieractwa, gptlistwa itp. Analogicznie, wykonanie narzędzi pracy *ub naczyń z drewna, gliny, metalu staje się wzorem dla takich układów fabularnych, jak wystruganie ludzi z drewna bądź ulepienie ich z gliny, wykucie Słońca lub Księżyca przez kowala itp. W mitach spotyka się również opowieści o pochodzeniu różnych istot lub przedmiotów z dał przodków, zabitych podczas składa nia ich w ofierze. Ten typ mitów jest charakterystyczny dla pierwotnych rolników, na przykład Papuasów, u których śmierć dema powoduje jego transformację w roślinę kulturową (jnitologem Hainuwele'*).

Ponieważ bohaterowie kul turowi-demiurgowie są w zasadzie praprzodkami, niejednokrotnie powstanie obiektów natury przedstawione jest jako skutek biologicznego urodzenia ich przez „przodków" lub „gospodarzy” personifiku-jących inne obiekty w naturze. Bardzo popularne są, na przykład, mity o tym, że Słońce i Księżyc lub ogień i woda ą dziećmi totemu, bóstwa, pierwszej pary ludzkiej (Polinezja, Ameryka, Afryka).

Przedstawione sposoby tworzenia są przez myśl mitologiczną przyjmowane jako równowartościowe; dzieje się tak wskutek słabego zróżnicowania i żywiołowego metaforycznego zbliżenia natury i kultury. Z tej samej przyczyny mogą być w podobny sposób i przez te same postacie zdobywane lub tworzone obiekty natury i dobra kulturowe, przedmioty kultu oraz tajemnice wytwórcze lub religijne.

Mity tworzenia to mity o powstaniu wszystkich obiektów, z których składa się świat. Akt powstawania lub tworzenia, jak wykazaliśmy, może mieć wiele wariantów, jednakże te „dyskretne** warianty — z mitologicznego punktu widzenia — przechodzą jeden w drugi jako umownie wydzielone odcinki nieprzerwanego kontinuum. Nawet niezbyt typowe dla archaicznych mitów tworzenie przęd

241

li — Poetyka mitu