gramatyka7

msza

162    J. Barlmiński logiczny .języka. Elementarną określoność morfeinową otrzymują one od momentu pojawienia się pochodnych czasowników rozwiniętych słowotwórczo: buch buchnąć, Map -> kłapnąć itp., (2) ogpol. przejdzie dwa boki i tup! leży P 169; por. tupnąć; gw. kyc w wodę Żabno; por. hycać itp.

W podobnych parach występują inne, liczne czasowniki naśladowcze (bęc, brzdęk, bryk, buch, cliap, chlas, chlup, chlus, hop, hyc, ciach...), które tworzą już w dużym stopniu zamknięty słownik. Historycznie formy dłuższe, odmienne (buchnąć) wywodzą się z form krótkich, nieodmiennych (buch), jednak synchronicznie relację między nimi można określić jako motywację wzajemną (buch <-> buchnąć). Zresztą niektóro formy krótkie zostały najprawdopodobniej wyderywowanc z długich, dotyczy to takich z nich, w których nad znaczenie naśladowcze wybija się znaczenie momen-talności, por. gw. chwyt te dunice Biał: chwycić.

Formalne nacechowanie morfologiczne form typu buch, cup, dmuch, dryg, amok odpowiada (przy wszystkich różnicach znaczeniowych) charakterystyce rzeczowników odczasownikowych, takich jak dźwig, spust, czołg (formant zerowy plus specjalna organizacja fonetyczna). Gramatykalizacja onomatopei jest jednak na tyle niewystarczająca, że — jak już wspomniałem poprzednio — dla przydania jej znaczenia orzekającego potrzebny jest kontekst. Łączliwośó składniowa niefleksyjnych czasowników naśladowczy cli odpowiada łączliwości ich odpowiedników flcksyjnych: chwyt jak chwytać, mach jak machać itd¹. Innym niż omówiony sposobem wyznaczenia premorfemom naśladowczym granicy morfologicznej jest dodanie do nich specjalnego przyrostka: -s, -ut, -u: (3) ogpol. £aps psubrata za kark — widzisz, mam cię, bratku D; dziec. misio sie tylko patsy i hops do łóżka i śpi (3,5 roku); (i) reg. on kalaMut na ziemię (z Lublina); dziec. z a my Mu t (3,5 roku; zamykając pudełko); (5) gw. uubud)u-j babę w ueb: wziun go uubudnun w staw Tom; dziec. zakręt w leioo, ham^lu, odndyk, popych^[u, jus (4,5 roku).

Znaczenie tych przyrostków nie jest — ze względu na krótkość serii dokumentujących jo form² — łatwe do ustalenia. Hic popełnimy błędu określając je jako sufiksy głównie strukturalne, delimitacyjne, o znaczeniu dopiero krystalizującym się: -s i -ut jako wykładników akcji momentalnej, -u jako wykładnika ogólnie pojmowanej procesualności³.

B. Orzeczenie kompozycjonałne

W języku ustnym występują autentyczne, monoleksemiczne czasowniki złożone, któro w zdaniu funkcjonują oczywiście jako jeden predykat.

Na idi istnienie badacze polskich compositów (analizujący głosie materiał języka pisanego) nie zwracali dotąd uwagi⁴. Zaliczam tu takie konstrukcje dwu skoordynowanych czasowników, które dodatkowo charakteryzuje integralność fonetyczna (jeden akcent główny, brak pauzy między członami — w zapisie oddaje się to przez użycie łącznika), nieprzestawialność ' szyku członów i ich nierozlączność, całościowe znaczenie. Złożenia takie występują w dwu odmianach: niefleksyjncj (onomatopeicznej) i fleksyjnej. Najbardziej elementarnym typem compositum jest konstrukcja oparta na rcduplikacji prostego czasownika naśladowczego (przykłady 0 — 9) w funkcji komunikowania wielokrotności zjawiska: (6) ogpol. icilk [...] ■na mnie: mrug-mrug k 89; pieśń lud. puk-puk w okinko raz i diva Bychawka⁵. Zwykle rednplikacja obejmuje formy z sufiksem -u: (7) ogpol. my tu gadu-gadu, a czas ucieka-, gw. czychu-czychu byz hałasu Jacnia („kicha”); z zagadek ludowych: fHu-fi tu po gwoździku, | każden fieek ma gwoździcek Grudów; z przysłów: haru-haru, ni piniędzy, ni towaru Kramsk⁶.

O produktywności tego modelu świadczy fakt, że obejmuje on także czasowniki nieonomatopeiczne, jak haru-haru, gadu-gadu czy myju-myju D. Oba typy, (6) i (7), mają swoje warianty fonetyczne, w których człony zestawienia są dodatkowo spojone przy pomocy swoistych reguł harmonii głoskowej, np. wymagających, by w kolejnych członach samogłoski rdzenno następowa^ w kolejności i-a (tik-tak), by spółgłoska zaczynająca człon drugi była bardziej przednia (np. wargorva) niż w nagłosie członu pierwszego itp.: (8) ogpol. szast-prast, pakuj bracie manatki D; (9) ogpol. po co kręiu-wętu, kiedy można po prostu D; gw. jak ci pon faror nie weźnie p^]alice a łup u-cup u puo nik N 79. Znaczenie zestawień (6 — 9) polega na

1

   Stałość połączeń składniowych pozwalałaby nawet przypisać onoinatopejom rogularną konotację, przynajmniej semantyczną, opierającą się na znaczeniu leksykalnym; por. Z. Gołąb, Próba klasyfikacji syntaktycznej czasowników polskich (na zasadzie konotacji), Biuh- PTJ XXV, 1967, s. 10.

2

   Słownik pod red. Doroszewskiego notuje jeszcze przykłady (z tekstów stylizowanych ną mowę ustną): chaps, laps, hops, ryms, bums.

3

strukcjach typu: ani widu, ani słyohu Bychawka; ja wtedy chodu Biał; siedź, ani drygu Biał; ni wiadu, co chce Jacnia itp.

4

   Bor. I. Klemonsiewiczó wna, Wyrazy złożone nowszej polszczyzny kulturalnej Próba systematyki, Kraków 1951; S. Jodłowski, Zestawienia bliźniacze, Biul. PTJ .XXI, 19G2, 49—09; J. Damborsky, Apozycyjne zestawienia we współczesnej pol-szczyźnie, „Język Polski” XLVI, 1906, s. 255 — 08. Obecność czasowników złożonych w innych językach była jodnak sygnalizowana, por. np. klasyczną pracę A. P. Potta Doppelung (Rcduplikalion, tiemination) ais eines der wichligsten Bildunysmittel der Sprache, Lemgo — Detmold 1902, s. 13 — 14 oraz 141 i nast.; N. Borowska, Itedoub-lement des mots dans la poisie populaire russe (a propos du rccueil des chansons de geste onćyienncs), Lingua Posnauionsis III, 1951 (zwłaszcza o połączeniach kopulatywnych iyi-byl, warit-kurit, jizdit-slcaczet, kormil-poil, jeli-pili, otjechul-otojti itp.); A. Bzdęga, Struktura zdwojenia (na materiale germańskim), Biul. PTJ XXI, 1962, s. 117; S. G. Ru-din, Specyalizirowannyje głagolnyje soczelanija tamilskogo jazyka „Woprosy Jazykozna-nija” 1975,z. 4, s. 65— 6; N. Ju. Szwiedowa, Oczerkipo sinlaksisu russkoj razgowornoj mowy, Moskwa 1960.

5

   Jeśli człony powtórzenia zachowują odrębność fonetyczną, znaczy to, że całość jest konstrukcją składniową wielowyrazową; por. grupę (17).

6

^1S Koi się od podobnych form w tekstach folkloru dziocięcego, por. J. Cieślikowski, Wielka zabawa, Wrocław— Warszawa — Kraków 1907, s. 120 — 134; np. [...] a gąsecka gęgu, gęgu [...] a jędycka gulu, gulu, gula (e. 122) itp.