pic 11 06 140138

162 JERZY ILLG

jąc z elementami powieści awanturniczej, metafizycznej, powieści z tezą, wykładu publicystycznego, misterium, powieści z kluczem, a nawet czystymi partiami lirycznymi. Struktura niedostępnych dotychczas dla badaczy powieści autora Nietoty, które tylokrotnie krytykowano za ich amorfizm i chaotyczność, okazałaby się może bardziej przejrzysta, gdyby podjąć trud zrekonstruowania innych znaczących odmian gatunkowych, współtworzących, podobnie jak gotycyzm, ich „hipertroficzną” budowę. Jak słusznie zauważa Stefania Skwarczyńska —

Ustalenie tradycji genologicznej utworu literackiego nie tylko włącza go w szerokie szlaki rozwojowe kultury literackiej wyznaczając mu na nich jego miejsce historyczne, ale także przyczynia się w sposób zasadniczy do poznawczego opanowania jego indywidualnej struktury czy struktur gatunkowych leżących u podstaw jego struktury rodzajowej, owego kośćca wyznaczającego utworowi jego funkcję ideowo-artystyczną, charakter jego wewnętrznej logiki, ■właściwą mu indywidualnie współwagę wszystkich czynników natury tak treściowej jak i formalnej",

W pracy niniejszej ukazano jedynie wydzieloną część tej złożonej problematyki — analizując sposób występowania i rolę czynników strukturalnych powieści gotyckiej.

Gotycyzm przejawia się w powieściach Micińskiego w sposób zróżnicowany — tworzy wyodrębnione całostki tematyczne i kompozycyjne (Wita), okazjonalnie, choć znacząco, inkrustuje jedynie tekst (Nietota, Xiądz Faust), bądź też rozprasza konwencję gotycką na jego większych przestrzeniach (Men6-Men6-Thekel-Upharisim!...).

Jako trafnie ujmujące istotę niezwykłego fenomenu twórczości autora Wity często cytowane bywają słowa Stefana Żeromskiego, którego zdumiewało w niej m. in.:

upodobanie do przetrącania, negowania, deformowania fenomenów życia, ażeby z rzeczywistości zdruzgotanej jak gdyby młotem tytana tworzyć rzeczywistość nową — własną, nieznaną, ułudną jednię, twór nowy, po swojemu z klocków, brył i kół ustawiony, niczym obraz kubistyczny, stworzony na opak wszystkiemu, co mamy i co wiemy®⁸.

Nieco podobnie ma się sprawa ze stanowiącym fragment tej nowej rzeczywistości gotycyzmem. Jest tak, jak gdyby bogaty gotycki witraż potłuczony został na kawałki, na wiele różnokolorowych szybek, które wstawiono w rozmaite miejsca dzieł Micińskiego. Dopiero gdy się je odnajdzie i zrekonstruuje, można odkryć ich znaczenie oraz powziąć wyobrażenie o całości, z jakiej pochodzą.

⁵⁸ S. Skwarczyńska, Struktura rodzajowa „Genezis z ducha” Słowackiego i jej tradycja literacka. W zbiorze: Juliusz Słowacki. W stopiąćdziesięciolecie urodzin. Materiały i szkice. Warszawa 1959, s. 227.

®o S. Żeromski, In memoriam Tadeusza Micińskiego. W: Pisma literackie i krytyczne. Warszawa 1963, s. 104.

W jednym ze szkiców o poezji Juliana Przybosia pisze Jerzy Kwiatkowski o „powszechnie niemal obowiązującej zasadzie klasycznienia z wiekiem”, która to zasada sprawdzić się miała także na przykładzie Anatola Sterna. Wśród czterech paseistycznych strof wyjętych „z pism poetów, którzy w latach dwudziestych zrewolucjonizowali polską lirykę” ^ł, krytyk cytuje fragment następujący:

ANDRZEJ K. WASKIEWICZ

„IRREALNA GWIAZDA”

O POEZJI ANATOLA STERNA *

Starej Sekwany znam piosenki, Berangerowski lekki wiersz, Adriatyk odkrył mi swój błękit, Erynu biegły za mną dźwięki — tak czule coś mi szeptał świerszcz... *

Strofa ta, podobnie zresztą jak trzy pozostałe, bezdyskusyjnie potwierdza postawioną tezę. Rzecz tylko w tym, iż argumentem o wiele mocniejszym byłaby podobna strofa wyjęta z wiersza Sterna powstałego w tym czasie co szkic Kwiatkowskiego. Wiersz Dlatego..., z którego pochodzi cytowany fragment, należy do cyklu Pod gwiazdami Wschodu datowanego 1939—1945...

*    Praca powstała w ramach badań tematu węzłowego 11.1: „Polska kultura narodowa, jej tendencje rozwojowe i recepcja” (temat X.1.05: „Recepcja futuryzmu w literaturze polskiej”).

¹ J. Kwiatkowski, Przemieniony kołodziej. „Twórczość” 1961, nr 10, s. 104.

*    Jeśli nie podano inaczej, wiersze Sterna cytujemy według pierwodruków książ

kowych: Nagi człowiek w śródmieściu. Warszawa 1919; Futuryzje. Warszawa 1919; Anielski cham. Warszawa 1924; Bieg do bieguna. Warszawa 1927; Rozmowa z Apolli-nem. Warszawa [1938]; Wiersze dawne i nowe. Warszawa 1957 (cykl Pod gwiazdami Wschodu); Wiersze i poematy. Warszawa 1957; Widzialne i niewidzialne. Warszawa 1964; Alarm nocny. Warszawa 1970 (wydanie pośmiertne, teksty ustaliła A. Sternowa). Tekst poematu Piłsudski cytujemy według unikatowego egzemplarza korektowego z archiwum Sterna, tekst wiersza Podzwonne londyńczykom według autorskiego maszynopisu. W wydaniach późniejszych Stern wprowadzał daleko idące zmiany. Ich opis zawierać będzie przygotowywana przez Wydawnictwo Literackie edycja zbiorowa '    v poetyckich Sterna (w opracowaniu autora tego szkicu).

lV