pic 11 06 140007

146 JERZY ILLG

kich ponurych konsekwencji dramatu. Wśród motywów fabularnych znajdujemy obłąkanie, miłość kazirodczą zakończoną zabójstwem niemowlęcia i otruciem się matki, motyw cudownego odnalezienia zaginionego syna, obłożenie go ojcowską klątwą i wreszcie nieudaną próbę syno-bójstwa. Wszystkie te burzliwe wydarzenia rozgrywają się w sugestywnie odmalowanej scenerii nieprzystępnego górskiego zamczyska wraz z jego gotyckimi krużgankami i dziedzińcami, surową kamienną wieżą, zamkową kaplicą i cmentarzem, mrocznymi schodami i podziemiami. Pirenejskich rozbójników lub włoskich banditi, częstych drugoplanowych bohaterów romansu przygodowego i pikarejskiego, stanowiących także nieodzowny element tła w powieściach gotyckich (Tajemnice zamku Udolfo, Italczyk, albo konfesjonał czarnych pokutników, Zanoni) zastępują tu zbójnicy tatrzańscy, którym młody kniaź często przewodził w napadach na węgierskie kościoły lub w uwalnianiu więźniów z morawskiego zamku.

W wyniosłej i tragicznej postaci Achmeta-Bolesława doszukać się można znamion typowego gotyckiego łotra, spełniającego w powieściach tego gatunku rolę kluczową, będącego bowiem nosicielem podstawowej problematyki moralnej,. psychologicznej i filozoficznej. Ów egzotyczny syn dwóch ras i dwóch kultur stanowi osobowość skomplikowaną, trawioną metafizycznym niepokojem, pychą płynącą z wybujałego indywidualizmu, rozdzieraną gwałtownymi a sprzecznymi impulsami. Złożoność jego psychiki i losów motywowana jest pochodzeniem, statusem „mieszańca”, będącego nb. ulubionym bohaterem powieści poetyckich rozmiłowanych w orientalizmie romantyków. Syn witezia i kniaziówny jest tego świadom:

byłoby może działo się jak w bajce, [...] gdyby — ha, ha, ha... oni to nazwalf tatarską krwią! polskie barany!... gdyby nie mądrość mego życia, gwałtowna chuć mego instynktu — [...] lubowanie się w ogromnej spelunce życia [...]. [W 137]

Motyw bohatera półkrwi, zrodzonego „z matki obcej”,

jest proweniencji archetypowej, tzn. funkcjonuje w zbiorowościach kulturowych jako prastary i niezmienny w ogólności wzorzec wywodzący się z mitów, a aktualizuje się za pomocą konkretnych, zmiennych obrazów archetypowych. [...] Z tych małżeństw rodzi się bóg, mesjasz, heros, „odmieniec” — o wyjątkowym posłannictwie*⁰.

W tym wypadku będzie to heros występny i zbrodniczy (aczkolwiek nie wolny od tragicznych dylematów moralnych), a jego posłannictwo polegać ma na podjęciu tytanicznego wysiłku zawładnięcia światem, zapanowania nad życiem i rzeczywistością. Czyn taki wymaga nie tylko zgłębienia tajników wiedzy ezoterycznej (tu: mahometanizmu sufich,

⁸⁰ B. Zakrzewski, „Pieśń Feliksa z III części „Dziadów”. „Pamiętnik Literacki” 1977, z. 3, s. 52. Tu też szerzej o problemie „mieszańca”, zrodzonego nb. właśnie z matki-Tatarki (s. 49—52).

mistyki różokrzyżowców i wtajemniczeń masońskich), ale przede wszystkim osiągnięcia niezwykłej potęgi wewnętrznej. Tę zaś może przynieść jedynie złożenie w ofierze wartości najcenniejszych, przejście przez niszczycielski etap destrukcji i rozpaczy, sprzymierzenie się z siłami Zła i Zbrodni, na których wspiera się rzeczywistość. Bohater gotyckiej opowieści deklaruje ten wybór wyraźnie:

Ja chcę pozostać Nieprawym! dla mnie deprawacją najwyższą jest wiara w Dobro rządzące światem... [W 136, 137].

Konsekwencją jest przemierzanie wszystkich możliwych kręgów piekielnych inicjacji, poszukiwanie po całym świecie sposobności do wyzwania niebios i poddania się próbie Zła:

walczyłem w Ameryce przeciw zbuntowanym marzycielom, Waszyngtonowi i Kościuszce; wyjechałem na Wschód jako przedstawiciel Kompanii Indyjskiej i gnębiłem tamtejszą ludność. Wydarłem Ormianom na torturach wiedzę o Czarnym Bogu Sziwie--W lożach masońskich Szkocji zdobyłem naczelne miej

sce. Na karnawale weneckim zapoznałem się ze słynnym Casanovą — szalałem w buduarach margrabin, w klasztorach i spelunkach portowych Genui, Aleksandrii, Kadyksu i Plymouthu. Z powodu okropnego wyuzdania i choroby groził mi obłęd... [...] rozwinąłem swą karierę w Moskwie. [W 139—140]

Jeżeli dodać do tego zdobywanie wraz z wojskami Potiomkina Kaukazu, funkcję pomocnika moskiewskiego kata, wreszcie udział w buntach Stieńki Razina i Pugaczowa, mimo iż dzieliło je przeszło 100 lat (1670— 1671 i 1773—1775), otrzymamy wachlarz ról zaiste nieprawdopodobny, nawet jeśli nie brać pod uwagę rażących anachronizmów. Podobnie unie-zwyklonych, „heroicznych” biografii spotykamy w twórczości autora Nie-toty znacznie więcej³¹. Niesłychany „uniwersalizm” Xiędza Fausta czy Ariamana, będący „bodaj zwyczajową cechą bohaterów Micińskiego”, dostrzegł już i wytykał jako artystyczną „słabostkę” Adam Grzymała--Siedlecki³². Kreacje ustrukturowane wyraźnie mitycznie, będące czytelnymi emblematami, nosicielami idei, trudno jednakże mierzyć kryteriami życiowego prawdopodobieństwa. Niemal każdorazowo taka konstrukcja bohatera jest uzasadniona, ma go uczynić jednostką lucyferyczną,

³¹    Wyczerpująco omawia ten problem H. Floryńska (Spadkobiercy Króla Ducha. O recepcji filozofii Słowackiego w światopoglądzie polskiego modernizmu. Wrocław 1976, rozdz. 2: Lucyferyzm i heroizm, s. 107—108): „Biografia heroiczna, skonstruowana w twórczości Micińskiego jest drogą do wiedzy o Przeznaczeniu człowieka. Ale droga do tej wiedzy jest zarazem drogą do pełni człowieczeństwa, prowadzi więc przez całość dostępnych człowiekowi doświadczeń w dobrem i złem. Biografia heroiczna zaczyna się od destrukcji: od odrzucenia wiary, ideologii i społecznego systemu wartości, od samodzielnego sprawdzania każdej prawdy. [...] Przez ten etap indywidualizmu niszczycielskiego, lucyferycznego [...] przechodzą wszyscy jego bohaterowie; jest to etap konieczny i w konsekwencji — twórczy. [...] Przejście przez piekło własnej świadomości i piekło świata jest niezbędne dla spełnienia pierwszego warunku człowieczeństwa — poznania samego siebie”.

³²    A. Grzymała-Siedlecki, „Xiądz Faust”. „Museion” 1913, z. 5.

³