gatunki literackie006

52 (huiniki literat kie

zjawiskami ponadjęzykowymi; dotyczy to inwariantów w stopniu większym niż czegokolwiek.

WrW\

Żaden gatunek literacki nie sprowadza się do tego, co stanowi dla niego sferę konieczności, a więc jest określany nie tylko przez elementy inwariantowe. Dysponuje ogromną sferą możliwości — różnorakich, zmiennych, czasem sobie przeciwstawnych i — na danym etapie historycznego funkcjonowania gatunku — wykluczających się. Możliwości te pozostają zawsze w jakimś stosunku do in-ariantów, ale ich nie kwestionują (zakwestionowanie inwariantu równałoby się zanikowi danego gatunku lub — ewentualnie — uformowaniu na jego miejsce innego). Zakres owych możliwości zależy od wielu czynników, m.in. od charakteru gatunku i jego pozycji w gatunkowej hierarchii, a więc od zespołu elementów przesądzających o jego tożsamości. Gdy porówna się pod tym kątem nowelę (zwłaszcza w jej klasycznych wersjach) i powieść, to od razu się ujawni, że drugi z tych gatunków dysponuje bez porównania większą sferą możliwości niż pierwszy. W obręb powieści (przynajmniej na niektórych etapach jej historycznego rozwoju) wprowadzić można elementy innorodne, takie jak esej, poemat, artykuł polityczny⁷ czy dialog filozoficzny — i powieść nie przestaje być powieścią; gdyby elementy takie, \yprowadzono do noweli (przynajmniej tej, która wywodzi się z tradycji Boccaccia), przestałaby ona być nowelą. Chodzi tu przy tym nie o konkretne utwory, w których znaleźć się mogą rzeczy rozmaite, ale o gatunek jako zjawisko ogólne.

cś

Pewnego typu możliwości nie są przypisane danemu gatunkowi raz na zawsze, ich charakter i zakres zmienia się zależnie od wielu zynników, to bowiem, co w pewnej sytuacji literackiej jest możliwe, w innej możliwe być przestaje. Z wielu względów — bądź dlatego, że nie odpowiada obowiązującej w danym czasie koncepcji gatunku (czy koncepcji literatury i literackości w ogólności), bądź z tej racji, że gatunek nie dysponuje w danym momencie środkami, by dane możliwości realizować. Nie są to zresztą przyczyny jedyne: czasem coś staje się na danym etapie gatunku niemożliwe, dlatego że jest traktowane jako spadek po poprzednim okresie jego rozwoju, a więc swoista oznaka archaiczności (tak np. w powieści realistycznej XIX w. niemożliwa była luźna konstrukcja fabuły, tak charakterystyczna dla powieści XVIII w. ). Ewolucja gat unku nie polega, jak widzimy, na tym, że zakres możliwości nieustannie się powiększa, wyraża się ona w tym. że zmianie podlega ich charakter. To zresztą, co stanowi jedną z możliwości, w danej kulturze literackiej mu-

że być uznane za konieczny współczynnik gatunku (tak właśnie traktowana była spójność fabuły w powieści realistycznej). Właściwa gra elementów koniecznych i możliwych, inwariantów i czynników zmiennych, daje się uchwycić tylko wtedy, powtórzmy, gdy analizy gatunku nie ogranicza się do jednego tylko etapu w jego rozwoju.

Owa gra decyduje o dwu ważnych dla teorii gatunku zjawiskach. Najpierw wskazuje ona na jego systemowy charakter. Współdziałanie elementów inwariantowych i zmiennych, koniecznych dla identyfikacji gatunku i możliwych, nie jest sprawą przypadku czy dowolności — wyznacza sposoby funkcjonowania gatunków. Rozpatrywane jako całość o swoistych właściwościach, gatunki tworzą pewien system, a jego ewolucje ujawniają się w zmianach stosunków między czynnikami inwariantnymi i zmiennymi. Jeśli jednak porównać ów system z systemem językowym, to wychodzą na jaw jego cechy szczególne. Przede wszystkim ewoluuje on inaczej niż system językowy za sprawą tego, że składa się z szeregu względnie wyodrębnionych podsystemów. Ogólny system gatunkowy określa jedynie podstawowe właściwości repertuaru gatunków, jaki w danym czasie funkcjonuje, wpływa na zarysowujące się między nimi relacje, a także na kształtujące się ich hierarchie. Nie stanowi on jednak prostej sumy podsystemów, gdyż każdy z nich zyskuje swoistą, choćby tylko częściową, autonomię. W konsekwencji formuje się hierarchia podsystemów — każdy z nich zależny jest w jakiejś mierze od systemu ogólnego i od podsystemu (bądź podsystemów) o szerszym zasięgu, jednakże dysponuje sobie tylko właściwymi możliwościami i nigdy w pełni im się nie podporządkowuje¹⁰. Powieść jest osobnym podsystemem, ale pozostaje w związku tak z ogólnym systemem gatunkowym, jak i podsystemem szerszym, czyli epiką; z drugiej strony jest jednak także związana z podsystemami o mniejszym zasięgu, takimi np. jak powieść psychologiczna, fantastyczna, kryminalna itd. Jak zobaczymy, właśnie na poziomie podsystemów ujawnia się historyczny charakter gatunków literackich.

Następne zjawisko, na które wpływ ma gra elementów inwariantowych i zmiennych, to konwencja literacka. Gra owa podlega z reguły konwencjonalizacji, jej rozmaite przejawy mogą funkcjonować i być aprobowano (inkże w trakcie recepcji) z tej racji, że staja się zatwierdzonym społecznie sposobem mówienia. Rozpatrywany

^,(‘ < ) jl jrit (inkuw zoli nc«izi:il \'J w k s t r; :>.<-> ■ A K»i\v|. s.i. Ku,.) ,.i'l /.

j turr. .