img053 (5)

54|ROZDZIAŁ I

utrzymywaniem korespondencji z zagranicą¹. Ewidentnym przykładem potwierdzającym przenikanie się kancelarii osobistej z kancelarią urzędu są sekretarze hetmana Branickiego: Maciej Starzeński oraz Jan Betański, wykonujący zadania zarówno związane z uprawnieniami hetmańskimi Branickiego jak i jego zlecenia dotyczące bardziej prywatnej natury².

Bez wątpienia od strony kancelaryjnej produkcji głównym rodzajem akt powstających w kancelarii nadwornej była korespondencja. Biorąc pod uwagę zamiłowanie, a poniekąd też i konieczność zainteresowania szlachty sztuką pisania listów, do szerokiego kręgu odbiorców i w bardzo różnych sprawach, jest to oczywiste. Zarządzanie rozległym majątkiem, utrzymywanie kontaktów politycznych, wymiana informacji to tylko niektóre merytoryczne obszary, których dotykała tematyka staropolskiej korespondencji. Dodając do tego dużą liczbę wysyłanych codziennie listów, staje się jasne, że głównym zadaniem kancelarii nadwornej było właśnie prowadzenie bieżącej korespondencji.

O ciekawym sposobie pracy kancelarii magnackiej w zakresie postępowania z przychodzącą i wychodzącą korespondencją napisał w swoim pamiętniku Marcin Matuszewicz. Otóż według jego relacji, w czasie poszukiwań ważnych informacji trafił do Niemieży, na dwór kanclerza litewskiego Michała Kazimierza Radziwiłła. Tam, jak się okazało, Radziwiłł zlecił pracownikom swojej kancelarii rejestrację w księdze wszystkich listów z dworem królewskim. Udostępnił tę księgę Matuszewiczowi, a następnie nakazał wydać mu na jej podstawie bliżej nieokreślony wypis³. Można domniemywać, że prowadzenie tego rodzaju rejestrów kancelaryjnych nie było rzadkością. Wiadomo, iż podobne zasady obowiązywały na przykład w kancelarii hetmana Stanisława Jabłonowskiego, gdzie prowadzono rejestr zawierający kopie różnych pism wystawianych w latach 1692-1695 przez hetmańską kancelarię: ordynanse, dekrety, kontumacje, uniwersały, suplementy, atestacje, libertacje sołtystw i inne⁴. Podobna dokumentacja, o charakterze kopiariuszy, głównie korespondencji, była efektem pracy kancelarii wojewody kijowskiego i hetmana wielkiego koronnego Józefa

KjmceCaria magnacka ■wX^rVUI w. i proces akpotwórczy 155

|.i

Potockiego oraz kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego Jana

Klemensa Branickiego^{5 6}.

Drugim jej zadaniem była obsługa magnackiego dworu od strony administracyjnej, w głównej mierze w obszarze rachunkowo-gospodarczym. Na pewno spory udział w tym zakresie spraw przyjmował oficjalista odpowiedzialny za sprawy finansowe dworu, którego najczęściej tytułowano skarbnikiem. Różnego rodzaju zestawienia wydatków na utrzymanie dworu, rozliczenia z oficjalistami i służbą, rejestry sprzętów, rachunki to tylko przykłady

E

i w zakresie produkcj i aktowej.

dokumentacji odzwierciedlającej ten kierunek działalności kancelarii nadwornej

.....

4. KjinceCańa administracyjno-gospodarcza

W przeciwieństwie do kancelarii nadwornej, działającej bezpośrednio przy magnacie i wykonującej jego bezpośrednie zalecenia, kancelarię administracyjno-gospodarczą należy pojmować jako rodzaj kancelarii zdecentralizowanej w rozumieniu organizacyjnym. Tworzyli ją bowiem wszyscy oficjaliści, urzędnicy magnaccy oraz osoby związane z nim zależnościami prawno-majątkowymi (na przykład arendarze majątków magnackich), działający z reguły poza dworem ¹ magnata, a utrzymujący z nim kontakty głównie drogą korespondencyjną. Należy więc uznać, że kancelaria ta, a właściwie kancelarie cząstkowe ją tworzące, funkcjonowały przy każdym zarządzie dóbr magnackich, począwszy od szczebla administracyjnego na poziomie kompleksu dóbr położonych w jednej prowincji (na przykład Korony, Litwy, Małopolski czy ziem ruskich), kluczu, folwarku,

; czy nawet pojedynczym gospodarstwie (na przykład młynie, cegielni, tartaku czy f; browarze). Z reguły personel tych kancelarii był jednoosobowy, to znaczy tworzyli go sami oficjaliści, urzędnicy i arendarze. Niekiedy tylko, ci zajmujący ( wyższą pozycję w hierarchii, wspomagani byli przez personel niższy, na i przykład funkcyjnych pisarzy (prowentowego, gumiennego, czy browarnego).

:ł Pomieszczenia kancelarii i registratura, która w nich narastała, zapewne z reguły

■

1

   M. Starzeński, Na schyłku dni Rzeczypospolitej. Kartki z pamiętnika Michała Starzeńskiego (1757-1795), Warszawa 1914, s. 4; M. Matuszewicz, Pamiętniki Marcina Matuszewicza, kasztelana brzeskiego litewskiego 1714-1765, t. 2, Warszawa 1876, s. 194.

2

   M. Matuszewicz, dz. cyt., s. 217

3

³³ Tamże, s. 100.

4

BCz, sygn. 2699.

5

; ^j4 AGAD, ARo, Militaria, pudlo nr 3, pliki 1-3; AGAD, Zbiory Anny Branickiej, kancelaria jf hetmańska, sygn. 1972, 1973, 1988, 2534, 2542, 2641, 2737.

6

Przede wszystkim zob. AGAD, ARo, Suplement do korespondencji, Korespondencja Branickich, sygn. 4-22.