IMG#71 (2)

system chwytów określający konstrukcję każdego możliwego utworu, Zatem nie chodzi już o konkretne dzieła i o konkretnych autorów; obiektem badania staje się ponadindywidualny system ekspresji, I „język poetycki". Zostaje on wyodrębniony z empirycznego bogactwa literatury jako przedmiot teoretyczny.

Tu kilka informacji historycznych. Pisząc o rosyjskiej szkole formalnej mamy na myśli krąg badaczy skupionych wokół Obszczes-twa Izuczenija Poeticzeskogo Jazyka (Opojaz), powstałego w Peters-1 burgu w 1917 roku, do którego należeli Borys Eichenbaum, Wiktor I Szkiowski, Lew P. Jakubinski, Borys Tomaszewski, Jurij Tynianow, oraz grupę językoznawców, którzy od 1916 roku pracowali w Mos-kiewskim Kole Lingwistycznym, przede wszystkim Mikołaja Trubiec-kiego, Romana Jakobsona i literaturoznawcę Osipa Bzika. Opisywana I formacja naukowa działała zgodnie ze świadomością antypsychologis-tyczną, którą przyniosły Logische Untersuchungen Husserla (przekład rosyjski w 1913 roku). Świadomość ta ujawniała się przede wszystkim I w traktowaniu dzieła literackiego jako wytworu niezależnego od I procesu tworzenia oraz w opisie konwencji literackich jako obiektyw-nych i odrębnych od psychiki twórcy norm kulturowych.

Pojęcie systemu zostało wprowadzone z językoznawstwa. Badacze I z Moskiewskiego Koła Lingwistycznego bezpośrednio odziedziczyli bogaty warsztat naukowy Potiebni, Kruszewskiego, Baudouina de I Courtenay. Jednym z działaczy Koła był Trubiecki, późniejszy fun-dator fonologii. Znany był też Kurs językoznawstwa ogólnego de I Saussure’a, opublikowany w Genewie w 1916 roku. Formaliści powo-1 iywali się również na poglądy Bally'ego. To wszystko wyjaśnia I w pewnej mierze, dlaczego „metoda formalna" tak bardzo inte- ] resowała się językową strukturą poezji i dlaczego samą twórczość I literacką pojmowała w kategoriach języka². ¹

Zainteresowaniu językiem poetyckim sprzyjała nie tylko teoria. Bezpośrednie impulsy czerpali formaliści z praktyki artystycznej futuryzmu, z koncepcji „słów na wolności" oraz „języka pozarozu* mowego", które głosili ich bliscy przyjaciele, poeci W. Chlebnikow, W. Majakowski, A. Kruczonych. Była to poezja świadomie zrywająca z obrazem, z przedstawianiem, z symbolem na korzyść autonomicznej wartości impulsu dźwiękowego, na korzyść eksperymentu językowego opartego na grze fonetycznej, na korzyść przeżycia artystycznego jako przeżycia zmysłowej formy. Nieprzypadkowo to ostatnie przekonanie zostało wyrażone już u zarania „ruchu for-malistycznego" w artykule Szkłowskiego Wskrzeszenie słowa (1914)¹.

Wszystko to uzasadnia nazwę doktryny. Została ona stworzona przez przeciwników kierunku, jako etykieta dla badań ignorujących treść utworu literackiego na rzecz konstrukcji, układów formalnych. Wiktor Szkłowski przekornie potwierdzał ową etykietkę. Pisał:

Dzieło literackie jest czystą formą, nie jest rzeczą ani tworzywem, lecz wzajemnym stosunkiem materiałów (tworzyw). I jak każdy stosunek, ten także ma wymiar zerowy. Dlatego też obojętny jest rozmiar dzieła, wartość arytmetyczna jego licznika i mianownika, ważny jest jedynie ich stosunek. Dzieła żartobliwe i tragiczne, monumentalne i kameralne, przeciwstawiające świat światu lub kota kamieniowi — są sobie równe².

Wyzwanie teoretyczne potwierdza praktyka badawcza. Jakubinski, Brik, Poliwanow w artykułach o języku poetyckim podkreślali aseman-tyczny charakter przeżycia estetycznego, które miało być emocjonalną reakcją na dźwięk i konstrukcję wiersza. W artykule O dźwiękach języka poetyckiego Jakubinski napisał:

Zjawiska języka powinny być klasyfikowane między innymi z punktu widzenia tego celu, który zamierza osiągnąć mówiący, gdy posługuje się materiałem językowym w każdym danym wypadku. Jeśli jest to czysto praktyczny cel porozumienia się, mamy do czynienia z systemem języka praktycznego, w którym wyobrażenia językowe (głotki,cząstki morfologiczne i in.) nie mają samoistnej wartości i są tylko środkiem porozumienia się. Ale można sobie wyobrazić i inne systemy językowe (istnieją

233

1

Na temat formalizmu rosyjskiego pisali: V. Erlich, The Russlan Formalism. fl History—Doctrine's, Gravenhage 1955 (tam również szczegółowa bibliografia doktryny); I T. Todorov. Thśorie de la littćrature, Paris 1965 (książka ta zawiera wybór tekstów I formalistów), K. Pomorska, Teoria języka poetyckiego i przedmiot poetyki w tzw. szkole 1 formalnej, „Pamiętnik literacki" 1963, z. 4, M. R. Mayenowa i Z. Saloni we wstępie do antologii Rosyjska szkoła stylistyki, red. M. R. Mayenowa, Warszawa 1970. Por. także: 1 B. Eichenbaum, Teoria metody formalnej, w: B. Eichenbaum, Szkice o prozie i poezji, I prze!. L. Pszczotowska i R. Zimand, Warszawa 1973; P. Pietrzak, Formalizm rosyjski, vt; I Literatura. Teoria. Metodologia, red. D. Ulicka, Warszawa 2001; D. Ulicka, Widm I formalizmu, w: Stereotypy w literaturze fi tui obok), red. W. Bolecki i G. Gazda, I Warszawa 2003.

' Por. „...przeżycie «artystyczne» to przeżycie formy (może nie tylko samej formy, ile nieuchronnie formy także)". W. Szkłowski, Wskrzeszenie stówa, przeł. F. Siedlecki, w; Rosyjska szkolą stylistyki, jw., s. 56. Szkłowski pisze o związkach swojej teorii z poezją Chlebnikowa, Kruczonycha, Majakowskiego.

2

W. Szkłowski, Rozanow (1921), cyt. za: L. Wygotski, Psychologia sztuki, przeł. M. Zagórska, Kraków 1980, s. 101-102.