IMG684

666 (MODERNIZM) - MONOLOG WEWNĘ*

Lit.: K. Wyka, Modernizm polski, 1959 (i wyd. nast., zmienione i poszerzone, min. o pracę H. Markiewicza Młoda Polska i „izmy”); T. Walas, Ku otchłani (dekadentyzm w literaturze polskiej 1890—1905), 1986.

Andrzej Z. Makowiecki

MONOLOG WEWNĘTRZNY

Określenie „monolog wewnętrzny” stosowane jest na oznaczenie dwóch form przedstawiania procesów myślenia i przeżyć wewnętrznych bohatera w prozie narracyjnej XIX i XX w. Form pokrewnych, lecz nietożsamych, będących bowiem efektami zasadniczych przeobrażeń, przez jakie przeszła -► powieść na przełomie XIX i XX w. Pierwsza z tych form, dawniejsza, XIX-wieczna, niemniej stale od tamtych czasów do dni dzisiejszych kontynuowana i przekształcana, polega na przytoczeniu — zdominowanym (lub nie) przez wyjaśniający komentarz narracyjny — wewnętrznej wypowiedzi bohatera, w której daje on wyraz swoim bezgłośnie formułowanym myślom i przeżyciom, jeszcze z racji niewy-mówienia nieprecyzyjnym i przenikniętym bezpośredniością emocjonalnego nacechowania, lecz już nieodwołalnie zracjonalizowanym. Natomiast druga forma, nowsza, charakterystyczna dla prozy narracyjnej XX w., polega na uobecnieniu toku słowno-obrazowych znaczeń, przenikających najgłębsze warstwy psychiki bohatera — w miarę jak ten tok powstaje i w takim porządku, w jakim się tam rodzi, jeszcze przed racjonalnym jego uję-dem i wypowiedzeniowym zorganizowaniem, co unaoczniać ma całkowicie spontaniczną aktywność psychiczną bohatera; jest ona nazywana „strumieniem świadomośd”.

Zmiana, jaką nowsza — swoiśde XX-wieczna -=• forma monologu wewnętrznego wniosła do upowszechnionego w prozie narracyjnej XIX w. sposobu przedstawiania procesów myślenia i żyda wewnętrznego, dotyczy bardziej źródłowej prezentacji tych niejawnych, „niewypowiadalnych”, a przeto trudnych do ujęda z zewnątrz dziedzin ludzkiego doświadczenia.

Ośrodkiem i jednej, i drugiej formy monologu wewnętrznego jest bardzo szczególny rodzaj wypowiedzi językowych. A mianowicie: nie wygłaszanych i nie przeznaczanych do zakomunikowania komukolwiek innemu niż samym bezgłośnie wypowiadającym się postaciom, pozostających przeto ich „mową wewnętrzną”. Cechy te zdaniem E. Dujardina wyróżniają monolog wewnętrzny spośród innych wypowiedzi monologowych: niezależnie od tego, czy postać jest sama, czy nie, „wyraża swe myśli bez intencji zakomunikowania ich słuchaczowi” (Le monologue in-tśrieur...). Dujardin — symbolista francuski — to autor pierwszej powieści napisanej konsekwentnie od początku do końca w formie monologu wewnętrznego Les Lauriers sont coupmlt tłum. polskie J. Trznadla Wawrzyny już i zarazem autor cytowanej wyżej pierwszej! tego rodzaju wypowiedzi. Od opowiadań i|r gów, które zazwyczaj stanowią główce sldą_ utworów narracyjnych, odróżnia monolog] wnętrzny ów na wpół mentalny i bezgłośny rakter. W dawniejszych XIX-wiecznych porf ciach i opowiadaniach myśli i słowa, nie rqz§ lone jedne od drugich, a w nowszej twóaj prozatorskiej obrazowe pierwociny myśli-jap są wspólnym tworzywem tego rodzaju wyr dzi (-* monolog wypowiedziany).

Dujardin wyprowadza pojawienie się fąP monologu wewnętrznego w prozie z trzech E dzajów zjawisk. Z maskowanych dialogarajff nologów postaci z tragedii Racine’a, kiedyf" „postać mówi, jak gdyby mówiła do samej sie _ bądź to w dialogowej replice, która pozomiT rowana jest do rozmówcy, choć w istocie niej zwrócona do niego, bądź to pod postacią zd{ rzuconego pośród rozmowy, a nawet tylkpl postacią jakiejś jednej jego części, poprzez®^ dobywa się krzyk podświadomości, i który przejawy nie są niczym innym niż krańcamjf nologów maskowanych” {Le ntórafl interieur...). Dalej z monologów wygfcy^P na scenie, zwanych apart (monolog na strC z franc. a part), kiedy to postać mogłaby zadc lić się pomyśleniem kwestii, którymi jest jA bez ich wygłaszania, lecz warunki sceny teat£ wymagają, by myślała głośno. I przede wszyj® ze sprzeciwu powieściopisarzy wobec prza wiania procesów myślenia i aktów przeżyć po? ci, nie wydostających się poza jej psję — w sposób, pośredni, poprzez to, co IM przekazania o nich narracja, a nie sama raf

Dujardin dedykował swoją powieść LesI riers sont coupes pamięci Racine’a. Ten myślowy do klasycyzmu w okresie rodzącym symbolizmu nie znalazł zrozumienia u czytejff ków jego nowatorskiej powieści i stal się yr sądzi o tym sam autor — jednym z powodowa szybkiego zapomnienia. Obecnie lepiej iftC ocenić intencje Dujardina, mając na wfflg następujące czynniki: złożoność maskoiM* monologów, w których bohaterowie ut$|“ Racine'a dają wyraz głęboko poruszonymi wom psychiki, mówiąc od siebie i dla siL w trakcie dialogu z innymi, sposób „roz^F się” wydarzeń w ciągu krótkiego czasu UT nym prawie miejscu jako wspólny tragediom sycznym i powieściom o formie monologu I wnętrznego oraz wspólny także tym d\yóin| nym zjawiskom rys konfliktowych napięć,,f jących życie wewnętrzne postaci. Na początlŁ dwudziestych Les Lauriers sont coupesl^L przypomniane przez francuskiego poetę ijc ka V. Larbauda. Z jego wypowiedzi wynik®, J. Joyce — uznawany powszechnie za twórcę!