IMGG82

266 FJC.gtBI

jące imperium rosyjskim i Niemcami, odzyskanie niepodległości przez Polskę — były wielkimi wydarzeniami historii, które uwidoczniły się nie tylko w życiu społecznym i politycznym, lecz również kulturalnym. Poezja, w okresie młodopolskim wyzwolona w znacznej mierze od funkcji usługowo-ideowych wobec narodowych aspiracji politycznych (co było postawą narzuconą przez romantyzm), stała się teraz bardzo czułym barometrem społecznych procesów i realiów życia codziennego. Rola -* Skamandra — ale zresztą nie tylko tej grupy — polega m.in. na uczynieniu tworzywem poezji i jej tematem realiów współczesnego życia w jego najbardziej nawet trywialnych objawach, na odkryciu człowieka z ulicy i uczynieniu go bohaterem liryki. Zarazem poezja ta zaczęła dostrzegać tłum, masę, jej poruszenia i nurtujące ją tendencje. Są to cechy zarówno polskiego, jak i niemieckiego ekspresjonizmu. Odzywają się z wielką siłą niepokoje i poczucie zagrożenia, różnie się wyrażające: w pojawieniu się pierwszej fali skamandryckiego katastrofizmu (takie wiersze Tuwima, jak np. Symfonia wieków. Dziurawiąc niebo. Szczury — ale również słynna Wfos-na: zafascynowanie i przerażenie wulgarnym tłumem miejskim; przede wszystkim jednak A. Słonimski, jego apokaliptyczny poemat o rewolucji Czarna wiosna, 1919; poemat Węża Babel, 1923, i następnie nawiązujący doń dramat pod tym samym tytułem, 1927), w specyficznym przemieszaniu realiów małomiasteczkowej i dro-bnomieszczańskięj codzienności z realiami nowoczesnej cywilizacji (wiele wierszy Tuwima z Czyhania na Boga i Sokratesa tańczącego), w inwazji motywów maligny i koszmaru sennego (np. wiersz Weronika z Godziny poezji Słonimskiego); te ostatnie tendencje reprezentuje — już poza kręgiem skamandryckim — proza A. Struga. Ale góruje w tym okresie awans groteski. O ile we wczesnym ekspresjonizmie polskim, z przełomu XIX i XX w., przeważały patos i namaszczenie — to w ekspresjonizmie międzywojennym dominuje ton groteskowy.

Nowa fala ekspresjonizmu, jej odmienna jakość bywają interpretowane w związku z wstrząsami politycznymi i społecznymi, jakimi były pierwsza wojna światowa, rewolucja rosyjska, nieudana rewolucja niemiecka. Ogromne przemiany moralno-obyczajowe, powszechne poczucie kryzysu cywilizacyjnego, powstawanie nowoczesnych mass-mediów (sukcesy filmu niemego) i wiele innych sprzężonych ze sobą czynników kształtujących szeroką świadomość społeczną — oraz świadomość elitarnych grup intelektualnych i artystycznych — muszą być brane pod uwagę przy analizowaniu przemian w literaturze tego okresu. Są to przeważnie oddziaływania pośrednie. Powstaje jednak w tym czasie zarówno w Niemczech, jak i w Polsce literatura eksprcsjonisiycz-

na. bezpośrednio nawiązująca do wydarzeń i tycznych.

Szczególnie ważną pozycją jest tu powieść gila nieznanego żołnierza (1922) Struga: i obraz ogarniętej rewolucją Rosji widrian; żołnierza przedzierającego się ku Polsce. Jot obraz przeżywany w malignie. pnepiaiąg| z telepatycznymi wizjami, o ekspresjom*] zdeformowanych realiach i pragmatyce akcji to pierwsza tego rodzaju powieść w łtteralj polskiej.

Również powieści polityczne Kadena-Bandi skiego (General Barć z, 1922-1923; Czarne sbą la, 1928—1929; Mateusz Bigda, 1933) pan w kręgu oddziaływania ekspresjon izm u. jednak mówić o nich jako o powieściach jonistycznych. Struktura przedstawionegośi i bohater prozy Kadena mało mają współaegi światopoglądowym modelem ekspresjoniznLjMI mienione powieści są raczej pod tym w powieściami naturahstycznymi. natomiast ich stwa stylistyczna jest typowa dla ekspresjon

Dość wcześnie pojawia się na gruncie do jonizmu prymitywizm — i zresztą me wy się on w granicach tego prądu. Podobnie jak szość tendencji nurtujących ekspresjo nom — mitywizm jest głęboko zakorzeniony w Świn glądzie i praktyce romantyzmu. „Czucie i objawiające się min. w twórczości artyMji ludu, były uzasadnieniem sięgania po wzory pane z ballad, pieśni ludowych itd. Świadomi ganię po wzory ludowe cechowało też i n kow-romantykow (chociaż już klasycyzm (o ktykował) — i znalazło kontynuację rów i w polskiej muzyce XX-wiecznej (głownie manowski). Sztukę plastyczną ludu odkryta no, dopiero w XX w. — i stała się ona istotą źródłem inspiracji, zarówno w warstwie tekspresjonistyczna interpretacja H świąt karskiego. Chrystusików frasobliwych^ i formalnej (ogromny wpływ na rozwój XX cznego drzeworytu). Pojawia się teraz jako z centralnych postaci poezji człowiek z ludu.k ry posiadł mądrość prostego, lecz głęboki kontaktu z Bogiem i świadczącą o Nim pną Ten prosty człowiek bywa artystą — won jego sztuka jest ekspresywną rewelacją' istoty tych kontaktów. Prymitywizmowi tego pu towarzyszy często postawa fnocnzłahi franciszkamzm)

Tendencje te pojawiły się najpierw w tw ści Kasprowicza i po okresie Jt lasy cznego" presjonizmu hymnów były pewnym^ się od czystego modelu ekspresjoimtycamifl lecz nie zerwaniem. 1 Uwidaczniają sę w kotąą tomach jego poezji: Pallada o jAiułł : mku (iwB gdzie dominuje ton balladow • P eśń > pańiB zabiła męża. Pieśń o burmistrzom. c Piesn o górzet Chwile (191 Ij z modelowym Sm pri