IMG�93

20 IRENA SŁAWIŃSKA

stemu (znaków), który tę akcję w sztuce wyraża, sposobu funkcjonowania syste. mu, powiązań wewnętrznych ze wszystkimi elementami struktury. Wreszcie naj. ważniejszy wymóg: przejście od analizy do interpretacji w wymiarze semantycznym historycznym i teatralnym: odczytanie parabolicznego sensu akcji, utrwalonego w niej nacisku konwencji społecznych czy innych, wreszcie projekcji scenicznej, I w tym zakresie — w zakresie interpretacji — konkretną problematykę narzuca nie-powtarzalna indywidualność badanego utworu.

Postaci

W wypowiedzi o strukturze dzieła teatralnego z 1967 r. padły różne konkret' ne propozycje badawcze, zmierzające do wyeliminowania tradycyjnej, a pokutującej u nas długo „charakterystyki” postaci. Propozycje te można by ująć w 4 cykle czy zespoły:

1.    Modus egzystencji postaci.

2.    Modus ich struktury.

3.    Problematyka poznawcza — sposoby prezentacji.

4.    Problematyka sceniczna (teatralna) postaci.

Ad 1. Modus egzystencji postaci należałoby rozważać historycznie, w odniesieniu do epoki, która wytworzyła taką czy inną ich koncepcję filozoficzną i sta-tus teatralny. Egzemplifikuje to wielki cykl studiów drukowanych w „Revue d'Hi-stoire de ThćStre" (1972) pt. Personnages et stmctwes dramatufues³⁹. Przedmiotem studiów jest Persona, Figura (w teatrze średniowiecznym), M a s k a, u t i 1 i tes, beffa, postaci, z których każda „istnieje” inaczej. Mówi się tam też o przełamywaniu dawnych modeli i tworzeniu nowych, jak również o „przywołaniu do życia" postaci w obrzędach i ceremoniach parateatralnych. Problematyka postaci w komedii dell’arte wygląda oczywiście inaczej niż u Czechowa, ale i postaci Becketta czy Witkacego domagają się skonstruowania odrębnej problematyki badawczej.

W kręgu spraw „egzystencjalnych” powinno się też znaleźć zagadnienie, postawione ongiś w Pradze przez Jerzego Veltruskiego: Człowiek i przedmiot w teatrze ■ Autor zanalizował dwa przeciwnie ukierunkowane procesy: przechodzenie postaci w przedmiot i „uczłowieczanie” przedmiotu. Padają tam terminy takie, jak ludzkie rekwizyty czy może lepiej: ludzie -rekwizyty na oznaczenie tłumu, grupy żołnierzy, których zastąpić mogą manekiny lub malowane przystawki. Z drugiej strony już Claudel mówi o „acteurs permanents", którymi stają się szczególnie znaczące elementy zabudowy scenicznej, symbolicznie wyeksponowane i stale obecne. Refleksje te dotyczą sytuacji teatralnej, ale można je przenieść i na teren dramatu.

Ad 2. Wspomniano w szkicu z 1967 r. o specjalnym statusie egzystencjalnym bohatera. Wyposaża go autor w najbogatszą, najbardziej złożoną strukturę: „bo*

³⁹    Personnages et itructures dramatujues, „Reyue d’Hiscoire du Thćfitrc” 1972.

⁴⁰    J. Velcrusky, Ćlovek a predmet v divadle, „Slovo a Slovc*nost", R. VI (1940), s. 153-159.

gactwo" to konstytuują rozliczne znaki teatralne, wpisane już w postać, jak również uprzywilejowana sytuacja bohatera w emocjonalnym i semantycznym strumieniu sztuki. Mitograficzna krytyka proponuje nam oczywiście jeszcze inną problematykę w związku z bohaterem.

Ad 3. Problematyka poznawcza - sposoby prezentacji i komunikacji. Problematykę tę zaledwie zasygnalizował tekst z 1967 r., odcinając się od takich terminów, jak charakterystyka pośrednia i bezpośrednia. Wypadnie uwzględnić i pogardzane zazwyczaj didaskalia, gdyż tam są już potencjalnie obecne znaki wizualne (kostium, ruch sceniczny, sytuacje, gestyka) oraz ta wiedza o postaciach, która ma być poza dialogiem udzielona odbiorcy. Postać jako element przysztego obrazu scenicznego; jako partner konfliktów i dialogów; jako uczestnik wieloosobowej społeczności w świecie poetyckim dramatu; jako wehikuł do przenoszenia znaczeń; jako podmiot przeżywający — te i inne funkcje postaci muszą nam być przekazane. Wszystko to na scenie stanie się znakiem teatralnym i wszystko zarazem jest już zakodowane w tekście. Przekładu intersemiotycznego podejmuje się teatr: zadaniem analizy dramaturgicznej jest te wszystkie wirtualności odsłonić i zinterpretować.

Tak ukierunkowanych prac jest i na gruncie polskim coraz więcej: o gestyce postaci dramatycznych, o układach rzeźbiarskich postaci (Norwida), o intonacji wypowiedzi.

Ad 4. Problematyka teatralna postaci. Problematyka teatralna postaci to zespół zagadnień związany z przewidzianym udziałem postaci w realizacji teatralnej. Gouhier rozróżniał (wśród postaci dramatu) osoby, osobowości i role; dystynkcję tę wypadnie zakwestionować. Każda postać dramatyczna jest W perspektywie teatralnej rolą, zadaniem dla aktora i reżysera, problemem, które ci dwaj ludzie teatru muszą sobie rozstrzygnąć. Taka mogłaby być - w odniesieniu do teatru - definicja postaci.

Analiza postaci jako roli zakłada odkrycie skali potencjalności interpretacyjnych, różnych masek postaci możliwych do wygrania. Zakłada także wyznaczenie kierunku konkretyzacji, dookreślenia postaci, którego trzeba przecież dokonać w teatrze; ustawienia postaci w sytuacji scenicznej, w procesie dramatycznym, w interakcji, powstającej z działania innych osób, z relacyj językowych, z kontaktów z przestrzenią, z przedmiotami itp. Przypatrzmy się tzw. wielkim rolom teatralnym (Hamlet, Tartuffe, Sganarelle, Don Juan), ich interpretacjom i reinterpretacjom scenicznym, ich tradycji teatralnej. I ze względu na problematykę teatralną postaci dzieje sceniczne dramatu powinny wejść w orbitę zainteresowań badawczych.

Organizacja czasu i przestrzeni

Omówienie czasu i przestrzeni w dramacie, zaprezentowane w 1967 r., nie wymaga, moim zdaniem, odwołania; zyskałoby jednak z pewnością na daleko idących uzupełnieniach, uzasadnionych narastającą wciąż literaturą przedmiotu.