komwerb021

168 Jerzy Barlmińsk

Współcześni pisarze i poeci, piszący.wspomnienia, powieści autobiograficzne, dzjennijd intymne, lirykę pierwwcsobowąftp* przywracają tradycyjne związki między autorem i podmiotem literackim, a nawet postacią literacką. Poetyckim przykładem takiego znoszenia dystansu między autorem,"podmiotem lirycznym i bohaterem jest twórczość Jacka Podsiadły (por. Madaj 2004). Ryszard Nycz dla takiego podmiotu, który jest równocześnie empiryczny i tekstowy, autentyczny i fikcyjno-literacki, ukuł nawet specjalny termin^^sylteptyczne^.(Nycz 1997). Refleksja teore-tycznoliteracka podąża w tym zakresie za praktyką pisarzy i spotyka się ponownie z refleksją lingwistyczną, czerpiącą przede wszystkim z obserwacji praktyki komunikacji pozaliterackiej (por. tekst Kaniewskiej w tym tomie).

W odróżnieniu od analiz literaturoznawczych bazujących na tekstach artystycznych, lingwistyczne ujęcie podmiotu uwzględnia całe universum mowy, z wypowiedziami potocznymi włącznie (a nawet z nimi w pierwszej kolejności). Jako jedno z pierwszych stawiane jest pytanie o to, jak sami uczestnicy komunikacji postrzegają, konceptualizują i utrwalają językowo swoje role w procesie nadawania i odbierania informacji, kim jest dla nich homo loąucns.

Mówiąc o sobie, budujemy zdania typu:

(6) a. Cierpię na bezsenność.

b.    Uderzyłem się w palec.

c.    Waham się.

d.    Biję się z myślami.

e.    Staram się być wiemy sobie.

Podmioty modalny i dyktalny są w tych zdaniach tożsame: Ja mówię, że ja coś robię / czegoś doznaję - mamy tu korefcrcncjalny zaimek , ja”. Ów podmiot stojący za zaimkiem „ja”, który informuje o własnych doznaniach, uczuciach, myślach, zachowaniach, i jest podmiotem doświadczającym, kieruje uwagę na samego siebie, staje się przedmiotem poznawanym, kimś, o kim jest mowa. „Ja” poznające (podmiotowe) jest równocześnie „ja" poznawanym (przedmiotowym). To nakierowanie uwagi podmiotu poznającego zwrotnie na siebie samego, w zdaniach wyrażają odpowiednie zaimki zwrotne: uderzyłem siebie, wiemy sobie.

Mamy tu obecną potoczną konccptualizacje życia wewnętrznego, wedle której człowiek jest dzielony na podmiot (subject) i „ja” (self): „Podmiot jest ośrodkiem świadomości, rozumu, woli i opinii, istnieje tylko

w teraźniejszości i jest konccptualizowany jako osoba; w skład Ja \ dzi ciało osoby, jej role społeczne oraz stany i działania z przesz! (Lakoff i Johnson 1999, za: Żabicka 2002:12).¹⁷

Dla u^tkownikówjęzyka (polskiego i nie tylko) ważne jest dal że ów^mpiryczny^odrnioT^ostrzega świat zmysłami, obserwuje gc cha, ogólnie: doświadcza ;~ch wy ta wrażenia, interpretuje je po swój ocenia; wchodzi w określone role komunikacyjne jako nadawca, i i mówiąc działa. Wszystkie te sposoby funkcjonowania podmiotu e tycznego mają swoje językowe eksponenty. Można więc wyróżnić s gółowicj role podmiotu takie, jak podmiot doświadczający, obserw konceptualizator, interpretator i komentator; mówiący (mówca, n; tor), agens (por. Zawisławska 2004; Bartmiński, Nicbrzegowska-! mińska 2004).¹⁸

Sensoryczne, mentalne i społeczne działania podmiotu nic w czają się, przeciwnie, tworzą ogniwa powiązane w jeden łańcuch. W bicka udowodniła_Lżc u podstaw języka stoi podmiot doświadczający, podmiot działający, agens, jak sugerowali niektórzy badacze (Wier ka 1999: 303 i n.).

3. Podmiot wypowiedzi, jego role

Przechodzę do kwestii zasadniczej, do wielogłosowości jedno? wego tekstu i pytania o podmiot tekstowy, najpierw indywidualny, < tern zbiorowy'. £zy polifonia zawsze równa się wielopodmiotowości/ / śli pochodzi od jednego podmiotu, czy jest oznaką schizofrenicznego dwojenia, rozpadu osobowości? Czy może wynika ze swoistej dialogt struktury podmiotu, który ujawnia wiele poziomów i wymiarów, jest z ny prowadzić dialog z samym sobą na podobieństwo dialogu z innyi

Rozpatrzmy przykłady tekstów na różny sposób polifonicznych.

^;7 Taki sposób konccptualizaęji osoby jako podzielonej na ośrodek świadon i ciało, pozwala np. zinterpretować zdanie podane przez Johna McCawleya: ... mi się, że byłem Brigine Bardot i że mnie pocałowałem” (Żabicka 2002: 22).

“Na zupełnie już praktycznym gruncie - systematyki tekstów folkloru w rar koncepcji fasetowo-deskryptorowej - rclcwantny okazał się zespół takich katej jak twórca, autor, tłumacz; wykonawca (śpiewak, bajarz, gawędziarz, muzykan spół, aktor), informator, wydawca - po stronic szeroko rozumianego nadawcy po stronic odbiorcy: słuchacz widz, czytelnik; publiczność, adresat, juror (z< oceniający), obserwator, postronny świadek (Gierlach 1995).