komwerb020

166 Jerzy Bartniińsici

(5) a. Wieje. = Mówię, że wieje.

b. Ściemnia się. = Mówię, że się ściemnia.

W normalnej komunikacji słownej użycie formy pierwszoosobowej cwokuje drugi} osobę jako adresata, uczestnika dialogu: Pytam = pytam ciebie, odpowiadam = odpowiadam tobie, proszę = proszę ciebie itp. Sita implikacji adresata jest zależna od treści czasownika illokucyjnego, jednak leżący u podstaw wszystkich wyrażeń illokucyjnych czasownik mówić zawsze funkcjonuje w ramach modelu ,.ja mówię tobie/do ciebieV Kwestia dokładności, z jaką jest wyrażana intencja mówienia, nic jest dla rozważanego problemu najważniejsza. Ważna jest obligatoryjność nadawcy jako osoby mówiącej i óbligatoiyjność słuchacza jako osoby odbierającej komunikat słowny i uczestniczącej w interakcji. Obecność nadawcy i odbiorcy jest istotna dla rozmowy, dla dialogu, który jest podstawową formą zachowania językowego, najbardziej ludzką, bo angażującą osoby. Prawdziwy dialog zarazem wymaga, by role nadawcy i odbiorcy były przez uczestników pełnione przemiennie. Partycypować w dialogu mogą tylko ludzie. I ta właśnie relacja dialogowa jest istotna dla ukonstytuowania się pojęcia podmiotu i podmiotowości. Pisało tym filozof:

Nie można być podmiotem całkowicie samodzielnie. Jestem podmiotem jedynie w relacji do pewnych rozmówców: w pewnej relacji do tych, którzy odegrali kluczową role w procesie mojego samookreślenia; [...] Podmiotowość istnieje jedynie w obrębie czegoś, co nazywam „sieciami rozmowy” (Tylor 2001: 70).

Już wcześniej mowę za czynnik konstytutywny dla kategorii podmiotu uznał Emile Bcnveniste:

W mowie i przez mowę człowiek ustanawia siebie jako podmiot, bowiem jedynie mowa osadza w rzeczywistości - wc właściwej niu rzeczywistości, rzeczywistości bytu - pojęcie „ego”. „Podmiotowość”, o której tu mówimy, to zdolność mówiącego do ustanowienia siebie jako „podmiotu”. Określona jest ona nic przez doznawane przez każdego poczucie bycia sobą (poczucie to, o ile można ocenić, jest tylko odbiciem), lecz jako jedność psychiczna, wykraczająca poza ogól przeżywanych doświadczeń, które w sobie skupia, oraz zapewniająca świadomości stałość. Otóż twierdzimy, żc owa „podmiotowość”, której szuka się w fenomenologii lub - jeśli kto woli - w psy-

¹⁴ Wierzbicka pełną strukturę semantyczną zdania „S jest P" rekonstruuje jako „Mówię ci, że Sjest P" (Wierzbicka 1973/2004: 34).

chologii, to jedynie ujawnienie w bycie pewnej podstawowej właściwości ma „ego", kto mówi „ego". W tym upatrujemy podstawę „podmiotowości”, któi łona jest precz językowy status „osoby" (Benvcnistc 1966: 259-260; cyt. za L 1976: 296-297; [nieco inny przekład tego fragmentu daje M. Abramowicz, z w tym tomie; Red.]).    s

Tak rozumiana kategoria podmiotu jest relewantna dla ling tekstu (tekstologii). Na poziomie opisu tekstu jako jednostki kom cji językoznawca spotyka się z badaczami literatury i kultury, któ: sługują się pojęciami podmiotu literackiego, lirycznego, nitoryc Najbardziej pojemne jest jednak pojęcie podmiotu-wypowiedzi: ogarnia wymienione węższe kategorie podmiotowe i daje się stc do wszystkich wypowiedzi językowych niezależnie od stylu (artys naukowy, potoczny, urzędowy itd.) i gatunku mowy.

Zatem - najogólniej biorąc - w ramach pojęcia „podmiotu wy; dzi” można wyróżnić jego trzy podkategorie:

autora czyli faktycznego twórcę tekstu, osobę"wchodzącą w ir cję z odbiorcą (słuchaczem, a w przypadku tekstu pisanego - cz kiem), tworzącą wypowiedź i odpowiedzialną za jej treść; w komu: potocznej, użytkowej, także naukowej czy dziennikarskiej nieodr nego od podmiotu wewnętrznego, tekstowego;

podmiot tekstowy, „lokutora”, jako osobę dostępną poznaniu p« sam tekst, wewnętrznego mówiącego; w przypadku tekstów artystyc operujących fikcją literacką, jest to podmiot literacki, powoływi życia przez autora, występując)' jako powieściowy narrator („ws2 wiedzący” w powieści klasycznej, osobowy w powieści pierwszoose i w tzw. „monologu wypowiedzianym”) lub podmiot liryczny w po mówiącą postać, przedstawioną w tekście prozatorskim, usamc nioną w dramacie, powoływaną do życia przez podmiot tekstowy i ną od niego.

Informacje o autorze mogą być czerpane spoza tekstu, z rer życia, informacje o podmiocie tekstowym zawarte są w samym te Obraz podmiotu mówiącego, lokutora, jest rezultatem rekonstrukcji tej na tekście (Tołstaja 2004: 179), daje się odtworzyć z tckstowycł dów” (Nycz 2001): wynika z jakości konstrukcji gramatycznych, z j< użytego słownictwa, z konotacji leksykalnych, z przyjętego punk dzenia i perspektywy oraz rodzaju prezentowanej wiedzy o świeci^ norodność śladów autora (nadawcy) w tekście daje podstawę, by r nie tyle o „obrazie autora” (Winogradów), ile raczej o stopniowane biektywności” tekstu, od której nic są wolne nawet teksty naukowt