komwerb019

64 Jerzy Bartmiński

. Podmiot modalny - podmiot wypowiedzi

Charles Bally był tym językoznawcą, którego badania nad modalnoś-ią otworzyły nowe perspektywy dla problemu podmiotu." Zostały one rzyswojone na grunt polski przez romanistów.^{1 2} Przypomnijmy jego pod-tawowc twierdzenie, szeroko dziś akceptowane na gruncie językoznaw-twa.

Wedle francuskiego badacza każde zdanie jest dwuczłonowe, obejmuje jawne dictum i jawny lub ukryty modus:

(1) Zdanie: semantycznie znaczy tyle co:			Słońce	świeci.
Ja	sądzę,	że	słońce	świeci
podmiot modalny (nadawca) V_ -V	orzeczenie modalne	+	podmiot dyktalny V.__	orzeczenie dyktalne Y

modus    +    dictum

W innej perspektywie tę samą myśl - w postaci koncepcji „ramy mo-ialnej” - podjęła A. Wierzbicka (1973) w nawiązaniu do rozprawy I. S. Rossa o zdaniach oznajmujących, które są zawsze zanurzone w mo-ialnych hiperzdaniach (ujawnianych na powierzchni tekstu lub nie).

Podmioty modalny i dyktalny są tożsame³ w przypadku wypowiedzi jerformatywnych, budowanych z vcrba dicendi et sentiendi, użytych v pierwszej osobie w czasie teraźniejszym:

(2) a. Pytam o drogę. (—Ja mówię i ja pytam)

b.    Zarzucam ci zaniedbanie sprawy. (= Ja mówię i ja zarzucam)

c.    Kwestionuję twoje rozumowanie. (-Ja mówię i ja kwestionuję)

d.    Myślę, więc jestem. (-Ja mówię i ja myślę.)

Zaimki „ja” wprowadzone w obu zdaniach w nawiasie odnoszą do tej samej osoby. Można ten przypadek uznać za elementarny, pre typowy.⁴

Odbiegają od tej sytuacji zdania w osobie drugiej czy trzeciej, i wiące o innych ludziach, a w kolejności o zwierzętach, roślinach, prz miotach fizycznych i bytach abstrakcyjnych⁵:

(3)    a. Jesteś niepoprawnym optymistą. (= Ja mówię, że ty jesteś nie

prawnym optymistą.)

b.    On myśli tylko o sobie. (=Ja mówię, że on myśli tylko o sob

c.    Pies wyje do księżyca, f = Ja mówię, że pies wyje do księżyca

d.    Auto stoi za bramą. (=Ja mówię, że auto stoi za bramą.)

W dictum może jako podmiot wystąpić przedmiot nieosobowy, o wiony lub nieożywiony, może w ogóle nie być podmiotu, jak w zdania określanych tradycyjnie jako bezpodmiotowe:

(4)    a. Wieje. Ściemnia się. Pachnie żywicą.

b.    Zimno mi. Mdli mnie. Pociemniało mu w oczach.

c.    Zdaje się, że będzie gorąco. Tu się nie pali.

Jednak takie wyzerowanie podmiotu dyktalnego, wynikające ze sj cyficzncgo profilowania zdarzenia, z ukrywania partycypanta sprawę go, który jest traktowany jako nierozpoznany, nie narusza statusu p< miotu modalnego. Podmiot modalny zachowuje swoje typowe właściw ci, przy tym może (choć nie musi) być wyrażony powierzchniowo:

1

   Charles Bally 1942; polski przekład w niniejszym tomie.

2

   Karolak GWJP 1984: 26-27; Ligara 1997: 33.

3

^1J Ich rozróżnienie zachowuje wartość teoretyczną, ale nie ujawnia się na powierzchni tekstu. Abstrahując tu od różnic znaczeniowych między „mówię” w zdaniu: Mówię głośno [mówię-] Pytam o drogę. O czym zob. Bcnveniste 2008 (w tym tomie).

4

   Problem podmiotu był przedmiotem zainteresowań Anny Wierzbickiej -: czynając od jej prac z lat 60. i 70., kiedy pisała o podmiocie „zerowym”, o rai modalncj zdania, funktorach mctatekstowych, a w kolejności zastosowała konsekwc nie w cksplikacjach semantycznych schematy pierwszoosobowe - otwierając tj badaniami drogę do nowego, pełniejszego ujmowania podmiotu w kategoriach mantycznych, tekstowych i na koniec personalnych.

5

   Gramatyka kognitywna operuje w tym przypadku pojęciem „hierarchii ern; tii” [empathy hierarchy], które to pojęcie zdaje sprawę ze skali odległości mięt mówiącym a innymi uczestnikami danego zdarzenia. Ta 6-punktowa skala obejm następujące kategorie: mówiący > słuchacz > człowiek > zwierzę > przedmiot zyczny > element abstrakcyjny (por. Kardcla 1998: 82).