komwerb019

64 Jeny Barttniński

. Podmiot modalny - podmiot wypowiedz*

Charles Bally byl tym językoznawcą, którego badania nad modalnoś-ią otworzyły nowe perspektywy dla problemu podmiotu.¹ Zostały one rzyswojone na grunt polski przez romanistów.² Przypomnijmy jego pod-tawowc twierdzenie, szeroko dziś akceptowane na gruncie językoznaw-twa.

Wedle francuskiego badacza każde zdanie jest dwuczłonowe, obej-aujc jawne dictum i jawny lub ukryty modus:

Słońce    świeci.

słońce    świeci

podmiot orzeczenie dyktalny dyktalne

^v-ty-'

dictum

(1) Zdanie:

semantycznie znaczy tyle co:

Ja    sądzę,    że

podmiot    orzeczenie    +

modalny modalnc

(nadawca)

v    J

V

modus    +

W innej perspektywie tę samą myśl - w postaci koncepcji „ramy mo-lalncj” - podjęła A. Wierzbicka (1973) w nawiązaniu do rozprawy f. S. Rossa o zdaniach oznajmujących, które są zawsze zanurzone w mo-ialnych hiperzdaniach (ujawnianych na powierzchni tekstu lub nie).

Podmioty modalny i dyktalny są tożsame³ w przypadku wypowiedzi jerformatywnych, budowanych z verba dicendi et sentiendi, użytych v pierwszej osobie w czasie teraźniejszym:

(2) a. Pytam o drogę. (-Ja mówię i ja pytam)

b.    Zarzucam ci zaniedbanie sprawy. (=Ja mówię i ja zarzucam)

c.    Kwestionuję twoje rozumowanie. (-Ja mówię i ja kwestionuję)

d.    Myślę, więc jestem. (= Ja mówię i ja myślę.)

Zaimki „ja" wprowadzone w obu zdaniach w nawiasie odnoszą do tej samej osoby. Można ten przypadek uznać za elementarny, pre typowy.⁴

Odbiegają od tej sytuacji zdania w osobie drugiej czy trzeciej, i wiące o innych ludziach, a w kolejności o zwierzętach, roślinach, prz miotach fizycznych i bytach abstrakcyjnych⁵:

(3)    a. Jesteś niepoprawnym optymistą. (=Ja mówię, że ty jesteś nie

pra wnym optymistą.)

b.    On myśli tylko o sobie. (=Ja mówię, że on myśli tylko o sob

c.    Pies )vyje do księżyca. (-Ja mówię, że pies wyje do księżyca

d.    Auto stoi za bramą. (-Ja mówię, że auto stoi za bramą.)

W dictum może jako podmiot wystąpić przedmiot nieosobowy, o wiony lub nieożywiony, może w ogóle nie być podmiotu, jak w zdania określanych tradycyjnie jako bczpodmiotowe:

(4)    a. Wieje. Ściemnia się. Pachnie żywicą.

b.    Zimno mi. Mdli mnie. Pociemniało mu w oczach.

c.    Zdaje się, że będzie gorąco. Tu się nie pali.

Jednak takie wyzerowanie podmiotu dyktalnego, wynikające ze s] cyficzncgo profilowania zdarzenia, z ukrywania partycypanta sprawc go, który jest traktowany jako nierozpoznany, nie narusza statusu p< miotu modalnego. Podmiot modalny zachowuje swoje typowe właściw ci, przy tym może (choć nie musi) być wyrażony powierzchniowo:

1

   Charles Bally 1942; polski przekład w niniejszym tomie.

2

   Karolak GWJP 1984: 26-27; Ligara 1997: 33.

3

^u Ich rozróżnienie zachowuje wartość teoretyczną, ale nic ujawnia się na powierzchni tekstu. Abstrahując tu od różnic znaczeniowych między „mówię” w zdaniu: Mówię głośno [mówię:] Pytam o drogę. O czym zob. Bcnvcniste 2008 (w tym tomie).

4

Problem podmiotu był przedmiotem zainteresowań Anny Wierzbickiej -czynając od jej prac z lat 60. i 70., kiedy pisała o podmiocie „zerowym”, o rar modalncj zdania, funktorach mctatekstowych, a w kolejności zastosowała konsekwc nic w cksplikacjach semantycznych schematy pierwszoosobowe - otwierając tj badaniami drogę do nowego, pełniejszego ujmowania podmiotu w kategoriach mantycznych, tekstowych i na koniec personalnych.

5

^,s Gramatyka kognitywna operuje w tym przypadku pojęciem „hierarchii em tii” [empathy hierarchy], które to pojęcie zdaje sprawę ze skali odległości mięi mówiącym a innymi uczestnikami danego zdarzenia. Th 6-punktowa skala obejm następujące kategorie: mówiący > słuchacz > człowiek > zwierzę > przedmiot zyczny > element abstrakcyjny (por. Kardcla 1998:82).