IMG96 (2)

34 Anna Czabanowska-Wróbel

Następstwa rewolucji i wojny to wstrząśnięcie posad stabilnej dotąd Eu-ropy:

o straszna jest śmierć Europy o. błogosławiona! ¹

— pisał Anatol Stern. Rodzi się pokusa barbarzyństwa i fascynacje pozaeuropejskimi kulturami. W końcu jednak zwycięża wiara w wartość kultury europejskiej. Drogę tę ilustruje dobrze Powrót do Europy Iwaszkiewicza:

Za ciasno nam było w Europie, płyniemy sobie do świata

mówią najpierw bohaterowie wiersza, by wreszcie wyznać z pokorą:

Sługi my twoje jesteśmy, synowie marnotrawni,

nie damy ci zginąć ni umrzeć, nową oddamy ci krew ².

Skutki wojny to przyspieszenie zauważanych już wcześniej przemian obyczajowych i etycznych:

Spotykam się z pierwszym lepszym człowiekiem.

jak z bratem,

z pierwszą lepszą kobietą.

jak z kochanką —

pod drzewem

nie opatrzonym już żadną etykietką — dobra — albo zła

(A. Stern, Zdobycie Paryża) ³

Atmosfera pierwszych lat niepodległości, wydarzenia, na które młodzi autorzy silnie reagują (zabójstwo prezydenta Narutowicza), problemy młodej państwowości — wszystko to współtworzy zespół poglądów tego w deklaracjach odległego od spraw politycznych pokolenia liberalnej inteligencji. Tolerancję zawsze łatwo jest oskarżyć o obojętność moralną, którą zarzucili skamandrytom przedstawiciele „zaangażowanego” pokolenia 1910, wśród nich Ludwik Fryde. Po wielu dziesięcioleciach tak to ujmował Czesław Miłosz:

Liberalna inteligencja po odzyskaniu niepodległości chciała mocno wierzyć w nor-

malność kraju i stąpała ostrożnie, żeby nie nadepnąć na głowę jednego ze smoków, pokazujących to kły, to ogon w literaturze Młodej Polski. Antoni Słonimski pisał dalszy ciąg Kronik tygodniowych Bolesława Prusa, czym dla pozytywistów byli John Stuart Mili i Herbert Spencer, teraz stali się tym H. G. Wells, Bertrand Russel. Bernard Shaw. Niestety, groźne pomruki odzywające się spod ziemi poderwały około roku 1930 tę wysiloną wiarę ⁴.

Ważną, szeroko opisaną i niezależną od przynależności grupowej dominantę tematyczną zarówno pokolenia, jak i lat dwudziestych stanowi urba-nizm, zwrot ku niepoetyckiej dotychczas cywilizacji technicznej, opiewanie „nowoczesnego człowieka” i jego wynalazków.

Wolę współczesność, wolę np. tramwaje. Na cudowniejszych nad ptaki rugh, wjeżdżamy na nich do Barwistanu, płomienniejszego nad Wschody i Zachody ⁵

— mówi jeden z bohaterów Aleksandra Wata.

Przemiany obyczajowe lal powojennych najlepiej są widoczne w twórczości kobiet-pisarek, które wyruszają na poszukiwanie swej tożsamości. Zanegowanie dotychczasowych stereotypów macierzyństwa w Przymierzu z dzieckiem Kuncewiczowej wywołało protesty czytelniczek „Bluszczu”. Kobiety z tych utworów trawione są wewnętrznym niepokojem, pragnieniem zmian, nie akceptują bierności i szukają twórczej postawy wobec życia. I tylko bohaterki Iwaszkiewicza, jak Alinka ze Zmowy mężczyzn tradycyjnie przeciwstawiają gorączkowym działaniom mężczyzn bierną postawę kobiet.

Po przełamaniu wielu obyczajowych tabu już przez Młodą Polskę, w pierwszych latach po wojnie nastąpiła jeszcze jedna szokująca zmiana: inwazja tematyki homoerotycznej w poezji i prozie, wręcz swoista moda, uzasadniona podobno przez następstwa przemian obyczajowych I wojny w całej Europie lat dwudziestych. Nie chodzi tu tylko o bezpośrednie wprowadzanie wątku miłości homoseksualnej do literatury (jak ^w twórczości Iwaszkiewicza), ale o coś bardziej nieuchwytnego: dające się zilustrować także przykładami z malarstwa zastąpienie wszechobecnej w okresie secesji figury kobiecej (płynne linie jej ciała i długie włosy są wzorem zdobnictwa i podstawą porównań poetyckich) pizez symboliczną postać młodzieńca, naszkicowanego kilkoma prostymi kreskami chłopca (może to być także dziewczyna-chłopiec). Podczas gdy symbolika kobiecości inspirowała poprzednią epokę do refleksji nad płodnością natury i jej niezamierzonym okrucieństwem, figura chłopca-Narcyza zaprzeczała prokreacji, wyra-

1

A. Stern, Wiersze zebrane, oprać. A. Wafkiewicz, Kraków—Wrocław 1985, s. 205.

2

** i. Iwaszkiewicz, Wiersze, t. I. s. 251.

3

A, Stera. op. cit.. i. 222.

4

   Cz. Miłosz, Zaczynając od moich ulic. Paryż 1985, s. 129.

5

   A. Wat, Pisma wybrane, t III, Londyn 1988; s. 12.