Obraz (9)

192 (DRAMAT NIESCENICZNY) - DYDAKTYZM

i mesjanizm!) — ale funkcję tę spełniały jako teksty, jako poezja, jako dramaty książkowe. Wprawdzie Mickiewicz w słynnej Lekcji XVI swego kursu literatur słowiańskich (1843) głosił ważność właśnie scenicznego oddziaływania poezji dramatycznej, zapowiadał jej rozkwit w teatrze, ale to wskazywało przyszłość, nie teraźniejszość. Poezja dramatyczna romantyków, pozostając poza teatrem, uznana została za niesceniczną, nie spełniała, wedle ówczesnych kryteriów, wymogów tekstu przydatnego dla teatru.

Poezja dramatyczna romantyków dotarła jednak na scenę, praktycznie niemal w całości przeszła przez teatralny egzamin w naszym wieku. Czy stała się wobe tego sceniczna, jest przydatna dla teatru? Dylemat był swego czasu ważny, gdy walentne były teorie dzieła dramatycznego, przypisujące pełny byt takiego dzieła dopiero na scenie. Wtedy rozdział na prawdziwy dramat, wystawiany, i literaturę dramatyczną, tylko do czytania, był ostry. Dylemat okazał swą pozorność i jest wobec doświadczeń współczesnego teatru anachroniczny. Obecnie, gdy materiałem literackim inscenizacji teatralnej może być każdy praktycznie tekst, poezja liryczna, adaptowana powieść, proza dyskursywna nawet, pytanie o sceniczność bądź książkowość jakiegoś dramatu straciło znaczenie.

Lit.: R. Peacocki The Poel in Ihe Theatre, 1960; Z. Raszewski, Słowacki i Mickiewicz wobec teatru romantycznego, [w:] Staroświecczyzna i postęp czasu, 1963; D. O. Evans, Le Dramę moderne a l’epoque romantiąue, (1923) 1974; Wprowadzenie do nauki o teatrze, t. 1: Dramat — teatr, 1976; Ch. Brinckmann, Drama und Óffentlichkeit, 1977.

Stefan Treugutt

Zob. też Dialog, Dramat

DYDAKTYZM

Termin ten w XIX w. występuje rzadko w zastosowaniu do zjawisk literackich, gdy zaś się pojawia — najczęściej bywa pejoratywnym epitetem określającym powieść z tezą lub komedię społeczną. Pełnienie przez literaturę przede wszystkim czy nawet wyłącznie funkcji wychowawczych jest natomiast na ogół postulowane i opisywane za pomocą następujących kategorii: tendencja, tendencyjność, dążność, cel, użyteczność lub niekiedy utylitaryzm, najrzadziej — idea dzieła literackiego. Niektóre z nich, zwłaszcza zaś tendencyjność i użyteczność, odgrywały przy tym rolę haseł programowych i wówczas — używane przez zwolenników — przybierały znaczenie dodatnie, przez przeciwników — ujemne. Występowanie dydaktyzmu w literaturze XIX w. nie wiąże się jednak bynajmniej tylko z tymi hasłami, gdyż jest on zjawiskiem szerszym, przybierającym rozmaite oblicza w różnych gatunkach i kolejnych okresach literackich.

Literatura XIX w. odziedziczyła po schyłku poprzedniego stulecia zarówno warunki społeczno-narodowe, uzasadniające potrzebę pełnienia przez nią „służby narodowej”, jak też niektóre gatunki, mające w okresie oświecenia oblicze głównie czy jedynie dydaktyczne (zwłaszcza satyrę, bajkę i komedię, częściowo zaś — powieść). W okresie romantycznej „burzy i naporu” oraz pełnego rozwoju tego prądu nie one jednak znalazły się w literackim panteonie, lecz nowe gatunki, jak np. powieść poetycka i odmienna forma dramatu — dramat romantyczny, które nie cechują się „bezpośrednim” dydaktyzmem. Nie posiadają bowiem znamiennej dla utworów sensu stricto dydaktycznych jednoznaczności i funkcja wychowawcza bynajmniej nie wybija się w nich na pierwszy plan. Z drugiej strony jednak nie realizują one hasła „sztuka dla sztuki”, gdyż pełnią szeroko pojętą służbę społeczną, przedstawiając m.in. ważkie problemy narodowe i proponując ich rozwiązanie. Romantyzm bowiem — oczywiście nie tylko w tych gatunkach literackich — postulował i realizował funkcję poety jako wyraziciela myśli narodu, jego wieszcza czy proroka, wreszcie — jego przewodnika (poza Mickiewiczowskim pojęciem wieszcza jako człowieka, który utożsamia się z ojczyzną i walczy z Bogiem o rząd dusz, warto przypomnieć sformułowanie Mochnackiego, ujmującego literaturę jako „wyrażanie ducha narodu” i „uznanie się narodu w jestestwie swoim”; Małecki u schyłku okresu nazwał pisarzy romantycznych „prowadzicielami myśli narodowej”). W stosunku do literatury romantycznej nie można więc mówić o dydaktyzmie sensu stricto, ale trzeba zauważyć fakt pełnienia przez nią służby narodowej, uaktywniającej także wychowawczą funkcję utworów. Szczególnie jest ona widoczna w liryce apelu (np. Do matki Polki <1830) Mickiewicza), ale niektóre jej aspekty można dostrzec także w dziełach najwyższego lotu.

Koncepcja „sztuki dla sztuki” pojawia się w okresie międzypowstaniowym w teoriach estetycznych K. Libelta („Sztuka nie ma innego celu niż piękno” — Estetyka, czyli umnictwo piękne, 1842) i J. Kremera („Sztuki piękne nikomu nie służą, nie mają obcych celów i same sobie są celem” — Listy z Krakowa, 1843), inspirowanych przez Hegla. I w tym wypadku nie przybiera ona jednak postaci skrajnego estetyzmu, gdyż obaj myśliciele nie negują podstawowego znaczenia