P1050207

46 [i*l Andrzej Bogusławski

prawidłowością, że zdania przyczynowe są odnoszone do rematu, a nie do dictum tematycznego (tak jest zresztą w (83), gdzie remat do Bill obejmuje regret wraz z zawartym w nim dictum tematycznym jako temat niższej rangi z własnym rematem niższej rangi w postaci negacji). Tak więc zdanie

(95)    Jan, który nie wiedział o przegranej konserwatystów, nie spał tej nocy, bo nie wziął proszka nasennego.

jest całkiem normalne; natomiast zdanie

(96)    Jan, który nie wiedział o przegranej konserwatystów, nie spał tej nocy, bo mu o tym nie powiedzieli.

jest dewiacyjne, jeżeli zdanie przyczynowe ma być odniesione do zdania względnego.

Drugą okolicznością, która przemawia za uznaniem zależności „sądu” przy żałować od negacji, jest jaskrawa odmienność zdań typu nie żałuje, bo nie sądzi od zdań z bo podważających „zwykłe” presupozycje: te ostatnie są w istocie rażąco dewiacyjne, sprawiając mianowicie nieodparte wrażenie sprzeczności wewnętrznej; por.

(97)    *Jan nie wie, że Paryż jest stolicą Polski, bo Paryż nie jest stolicą Polski.

(98)    *Ta osoba, której ślub odbył się wczoraj, nie wyszła za mąż, bo jest mężczyzną.

(99)    *Barteczko nie zrezygnował ze studiów, bo jest kobietą.

(100)    *Ewa nie żałuje straconych lat, bo to maszyna cyfrowa.

Osobliwość tych zdań znajduje odbicie w fakcie, że podczas gdy nie żałuje, bo nie wie jest przyjmowane całkiem gładko, naturalną reakcją na zdania (97)—(100), o ile odczytana zostałaby intencja nadawcy, byłoby żądanie zmiany sformułowania. Tak więc np. sugerowano by użycie formuły z nie może (nie może wiedzieć, nie mógł wyjść za mąż, nie może żałować), na miejsce (97) podstawiono by

(101)    Jan sądzi, że Paryż jest stolicą Polski, ale Paryż nie jest stolicą Polski. bądź

(102)    Jan nie sądzi, że Paryż jest stolicą Polski, bo Paryż nie jest stolicą Polski. Ścisłe sformułowanie odpowiadające (99) brzmiałoby:

(103)    O Barteczko nie można powiedzieć (gramatycznie) „zrezygnował", bo to kobieta (100) trzeba by dokładniej oddać za pomocą

(104)    ,Jswa" to nie człowiek, więc powiedzieć o niej, że „żałuje czegoś", jest bez sensu. Również na zwykłe zdania z przeczeniem (bez bo) w wypadku klasycznych presu-

pozycji odbiorcy reagują swoiście. M. in. możliwe jest użycie zwrotu A więc twierdzisz (np. że Barteczko jest mężczyzną) z zupełnym wykluczeniem oporu nadawcy; natomiast ktoś, kto powie

(105)    Jan nie żałuje, że konserwatyści przegrali.

może obstawać przy tym, że nie twierdził, iż Jan jest poinformowany o przegranej konserwatystów. Odbiorca (105) może z sensem postawić pytanie

(106)    A czy Jan w ogóle (czy aby Jan) wie, że konserwatyści przegrali?

Natomiast pytanie odniesione do Ewa nie żałuje straconych łat:

(107)    A czy Ewa (czy aby Ewa) jest człowiekiem? albo

(108)    Może chodzi o to, że ta Ewa to nie człowiek! można sobie wyobrazić tylko na zasadzie igraszek słownych.

Wszystko to zgadza się z wizją różnicy sugerowaną przez nas wyżej i znajduje