P1170357

Zbigniew Bukowski 00 18)

dobru' zachowanymi wsiami i było uznawane za gródek wczcsnośrcdiifo. wieczny 111.,“ jakkolwiek ekspedycja z Biskupina ujawniła w jego wnętrzu znaczną liczbę ułamków halsztackiej oeramiki łużyckiej, sugorująoych obecność tu osiedla z tego okresu czasu. Badania w 1058 r. wykazały, żc gródek wczesnośredniowieczny o niezwykle zresztą słabych śladach użytkowania, nawarstwiony był na wcześniejsze łużyckie osiedle rzekomo obronne z walami o konstrukcji skrzyniowej, zniszczone zresztą wskutek pożaru i walki¹’ Nie udało się natomiast w tej miejscowości ściślej ustalić i określić charakteru rzekomej osady palowej lub rusztowej, łączonej z kulturą łużycką, a położonej na kępie między osiedlem pierwszym i cmentarzyskiem. Chodzi tu prawdo-podobnie o pomost, łączący to osiedle obronne z brzegiem jeziora.

Osiedla obronne w Wiolkopolsco są z reguły oddalone od siebie o 15 - 25 km; | dla terenu Pałuk wyjątek stanowi jednak zespół Biskupin—Izdebno, którego osiedla są od siebie oddalone o 8 km, zaś dla zachodnich Kujaw zespól po-dobnyoh obiektów w rejonie Kruszwicy nad jeziorem Gopio. Wystąpienie osiedli obronnych sugeruje znaczną koncentrację osadniczą w najbliższej okolicy nie tylko w formie samego osiedla tego typu, lecz również w postaoi osad sezonowych, cmentarzyska (lub cmentarzysk), miejsc kultowych, miejsc produkcyjnych itp. Zagęszczenie takie stwierdzono w sąsiedztwie Biskupina, 1 Izdebna, czy Sobiejnch, jednakże obejmowało ono z reguły teren nie większy, ! niż położony w promieniu 1,5 -2,0 km, skupiając się blisko tutejszych wód jeziemych i wzdłuż dolin rzecznych ", W Sobiej uchach osadnictwo rozciągało się oo prawda na znacznej długości wzdłuż jezior rynnowych, jednakże nie jesteśmy w stanie określić dokładnioj ich datowania, a więc wydzielić obiekty współczesne omawianemu osiedla od wcześniejszych. Podobną koncentrację stwierdzono dalej w rejonie Bytynia koło Szamotuł oraz w Kruszwicy, gdzie dla okresu halsztackiego ujawniono cztery ostrowy ze stałymi punktami zamieszkania, z czego część obejmować miała dalszo osiedla obronne, próoz stwierdzonego na Ostrowie Rzępowskim

W związku z osiedlami obronnymi wypadnie tu zwrócić uwagę na spostrzeżenie A. Gałuszki w odniesieniu do Dolnego Śląska na podobną odległość między osiedlami obronnymi oraz na zjawisko ich koncentracji w niektórych regionach. Interesujące jest dalej zastosowanie przez tego autora metody izarytmicznoj. Z jej pomocą próbował on wykazać koncentrację osadniczą, dochodząc do (krytykowanego zresztą przez B. Gedigę poglądu, żo kon-

" Z. Rajewski, Grodzisko z miejscowości Smuszewo, pow. Wągrowiec, Wind. Arch.,

1907 t. M, s. 265 i a.    I

" D. Durozewski, Grodzisko kultury łużyckiej w Smuazewic, ZOW, R. 28, 1980, i. 224. Warto zwrócić tu uwagę, żo drugiago osiodła obronnego z tej miejscowości nio wymienia A. Niosiolowska-Hoffmann, Ze studiów nad budownictwem plemion kultur) łużyckiej, Slavia Antiąua, t. 10, 1963, s. 128 i 130/131 — tabela S.

" Z. Rajewski, Osadnictwo ludności..., op. oit., i. 10, ryo. 2 — mapa.

'• Zob. W. Hennel, A. Broniowska, Starodawna Kruszwica od czasów najdawniej- j szych do roku 1171, Wroolaw 1961, s. 26.

ccntraoja tu nie była uzależniona od gatunków występujących tam gleb. Posuną! się on jeszcze dalej do stwierdzenia, że wykazanie takiej koncentracji rozmaitych zresztą obiektów osadniczych stanowić może jedną z dróg, prowadzących do ujawnienia dotąd nieznanych osiedli obronnych. Wysunąć tu wypadnie zastrzeżenie, że koncentracja ta powinna być wykazywana na podstawie zespołów współczesnych osadnictwu obronnemu na tym terenie, tj. od przełomu HaB i IlaC, a nie wszystkioh w ogóle obiektów łużyokich od najwcześniejszych faz rozwoju tej kultury.

Kolejną kwestią, której wypadnie poświęoić nieco uwagi to występowanie obiektów, któro nazwać można roboczo „sprzężonymi”, a które są podstawowymi elementami zespołu osadniczego. Mam na myśli osiedla mieszkalne oraz współczesne im cmentarzyska. Wystąpienie jednego warunkuje wystąpienie drugiego i na odwrót. Od badań archeologicznych zależy więc, by w przypadku znajomości jednego z nich, dążyć do odkrycia drugiego, mogącego wystąpić w formie pojedynczej lub mnogiej.

Na terenie Wielkopolski olbrzymiej części cmentarzysk nie udało się powiązać ze współczesnymi im OBadami mieszkalnymi. Nielepiej przedstawia się związek znanych osad otwartych, natomiast proporcjonalnie lepiej — stosunek osiedli obronnych i cmentarzysk. Interesujący jest fakt, odnoszący się do Biskupina, że do dnia dzisiejszego nie zlokalizowano w przekonywający sposób cmentarzyska użytkowanego przez mieszkańców wszystkich faz osadnictwa tej kultury na wyspie. Mimo prowadzenia tu intensywnych obserwacji, uzyskano tylko słabe przesłanki do lokalizowania cmentarzyska po drugiej stronie jeziora, na zboczu wzgórza. Są one oparte na przypadkowo odkrytyoh kilku grobach ciałopalnych o stosunkowo skromnym wyposażeniu oraz na 10 zniszczonych dalszych grobach ^J0. Jeśli rzeczywiście chodzi o rozlegle współczesne cmentarzysko, groby te mogą się znajdować na znacznej głębokości, a mechaniczna orka nie doprowadziła jeszcze do ich naruszenia.

Nie lepiej przedstawiała się do niedawna sytuacja w Sobiejuchach. Poszukiwania powierzchniowe sugerowały obecność zniszczonego cmentarzyska na piaszczystym skłonie nadjeziemym na wschód od osiedla, z którego uzyskaliśmy drobne ułamki ceramiki oraz przepalone kości ludzkie. Ujawniono też drugie stanowisko, wyłącznie z ułamkami ceramiki, które uznaliśmy początkowo za pozostałość osady otwartej. W 1064 r. przy kopaniu kopców ujawniono dobrze zachowano groby, na głębokości od 0,60 m do 1,20 m. Z uwagi na niemożność podjęcia tu w naatępnym roku badań, pierwsze wykopy założyliśmy na sąsiednich polach, na których badania powierzchniowe ujawniły znaczną liczbę ceramiki. Niemal dwutygodniowe badania w pasie długości ISO m i szerokości 100 m, w którym prócz obserwacji w dołach po wykarczowanym sadzie, wykonaliśmy wykopy sondażowe, założone szaohownicowo, o ogólnej powierzchni ponad 400 m dały wynik całkowicie negatywny. Dopiero później

" Z. Rajewski, Osadnictwo ludności,.,,, op. oil., s. 16.