P2200052

200 Cifśi III. Metoda

- s%kę i przez twórczy talent artystów, lecz także przez całe społeczne, gospodarcze i kulturalne życie środowiska w jakimś określonym miejscu wteasie i przestrzeni. Sztuka jest tylko jednym elementem kultury i tyl-,Ko w ten spósób może być zrozumiana. W ramach postulowanej przez Warburga pauki o kulturze miejsce sztuki pozostało niezwykle ważne, gdyż Warburg żywił zainteresowanie nade wszystko obrazem i obrazowym symbolem. Pragnął uprawiać historię kultury, ale przede wszystkim historię kulturalną symbolicznych obrazów wyrażających duchowe, społeczne i emocjonalne życie człowieka. Pod -tym względem stał na innym stanowisku niż Riegl czy Wólfflin, którzy zabiegali o uznanie autonomii zjawisk artystycznych i pragnęli pisać dzieje ich autonomicznego rozwoju.

Warburg pojmował swą. rolę jako następca Burckhardta (bazylejskie-mu uczonemu poświęciL trwające przez cały semestr seminarium)²⁹, chciał jednak połączyę w**swych badaniach oba przez wielkiego Szwajcara rozłącżpie trakf$jvane elemęnty: historię i sztukę. Obraz był dla Warburga głęboko zakorzeniony 'Iw historii, z której wydzielić go nie było można, nie niszcząc zarazem Możliwości jego zrozumienia, jak to formułował Wind.Jgllafego Warburg^uważał za rzecz niemożliwą oddzielenie historii sztuki od historii kultury; był przekonany, że dzieło sztuki winno być badane v^swych p^Wjązaniach ze wszystkimi obszarami kultury.

Kto do najważniejszych zadań historii sztuki zalicza restytucję pierwotnych, później zapomnianych znaczeń obrazów, nie może oczywiście ograniczyć historii sztuki do studium czysto artystycznych problemów; uznaje za niezbędne posługiwanie się wiedzą o innych funkcjach kultury, ażeby móc zrozumieć obraz jako wyraz dawnego życia. Dla Warburga to poszukiwanie zapomnianej treści obrazów było procesem budzenia pamięci, ożywiania zatartego wspomnienia o tym momencie historii, w którym obraz powstał³⁰.

Dla uczonego, który pojmował tak szeroko cele historii sztuki, granice pomiędzy różnymi dyscyplinami humanistycznymi nie mogły pozostać niewzruszone. Warburg jednak pojmował swoją historię kultury jako naukę o kulturze sub specie obrazu i jego symbolicznego i społecznego znaczenia. Była to więc nauka o kulturze skoncentrowana na jej wizualnym wyrazie.

» D. Wuttke, Nachwort, w: Warburg AS, s. 603: semestr zimowy 1926/1927.

" A. Warburg, Kulturwissenschaltllche Blbllothek Warburg (cyt. w przypisie 7).

4    *

Tego ograniczonego i fragmentarycznego niewątpliwie zarysu poglądów Warburga nie można zakończyć bez choćby krótkiej wzmianki o specyficznym stosunku tego uczonego do pracy badawczej. W jego postawie wobec nauki można stwierdzić dwoistość.

Metody jego odznaczały się precyzją wynikającą z niezrównanej erudycji. Jego stosunek do metodycznych badań był nowoczesny, racjonalny i twórczy. Jego cele i zamiary były natomiast zawsze pojmowane niezwykle osobiście i subiektywnie. Także jego zasadnicza życiowa postawa była subiektywna, bogata w treści zabarwione emocjonalnie, często dramatycznie, i to nawet w tych okresach, gdy duchowa równowaga Warburga nie ulegała zachwianiu. Cytowaliśmy już sformułowanie jego celu, jakim było ni mniej, ni więcej — zwycięstwo rozumu nad elementem irracjonalnym: nad lękiem, nad mityczną mentalnością, nad magią, nad mrocznym elementem ludzkiego ducha. Tak jak sąm ten program, także sposób jego realizacji, miał charakter niecodzienny. Prawda, że Warburg posługiwał się doskonałą, racjonalną i integralną metodą, której podstawę stanowiło studium dokumentów, źródeł pisanych i samych dzieł. Nie pojmował on jednak pracy w kategoriach działalności naukowej, lecz uważał ją za moralny, niemal religijny obowiązek. Był to dlań proces duchowego wyzwalania się, ważny dla każdego. „Tua res agitui" — mówił i obrażał się, gdy nie wszyscy mieli cierpliwość śledzić meandry jego myśli podczas wielogodzinnych odczytów. Pojmował pracę naukową jak misję, wręcz jak służbę wojskową, ze wszystkimi wymaganiami, jakie wojna stawia wobec żołnierzy, domagając się całkowitej ofiary dla jednego, jedynego celu. Tak właśnie zabarwiona była frazeologia Warburga. Swym słuchaczom wydawał bezwzględne rozkazy: ignorancję należy-wytropić, zaatakować i unicestwić³¹. Wszystko, co wypo-' wiadał na temat przedmiotu i celów swej pracy, miało silne zabarwienie emocjonalne.

I choć zawsze mówił, że chodzi mu o zwalczanie magii i lęków przy pomocy broni rozsądku a sądząc tak, wydawał się przedstawicielem Oświecenia zabłąkanym w świecie Nietzschego, Freuda i Bergsona — uwagę jego najsilniej pociągał właśnie ten świat magiczny i irracjonalny, którego elementy dostrzegał tam nawet, gdzie się ich nikt nie spodziewał: we florenckich kantorach bankowych XV wieku. Trudno pozbyć się myśli, że jakaś część tego mitycznego myślenia, które Warburg odnajdywał w swych studiach, pochodziła od niego samego. Jego napię-

si a. Warburg, notatki do seminarium 25 listopada 1925, w: Warburg AS, s. 618 i faksimile; s. 619.