P3140048

są od siebie odizolowane. Mariackie wezwanie górnej kondygnacji ora^{1 2} umieszczenie we wschodnim oknie wielkiego posągu Marii jednoznacznie określają kaplicę jako sanktuarium Marii. Przyjęte dla dolnej kondygnacji wezwanie św. Anny znaczeniowo wiąże się również z mariackim charakterem kaplicy. Dolna, Jcryptowa kondygnacja już od 1341 roku związana była z funkcjami grzebalnymi, pełniąc rolę kaplicy grobowej dla wielkich mistrzów. Zbierając formalne i znaczeniowe cechy razem, możemy powiedzieć, iż mamy do czynienia z dwukondygnacyjną, mariacką kaplicą pałacową czy też zamkową o grzebalnej funkcji dolnej kondygnacji. Chcąc wyjaśnić sens tej struktury, musimy przebadać, jakie zależności zachodzą pomiędzy poszczególnymi jej elementami, co one na gruncie dotychczasowej tradycji oznaczały i jaką funkcję pełnią w tym konkretnym rozwiązaniu.

Sprawdźmy najpierw, jaka relacja zachodzi pomiędzy układem dwukondygnacyjnym a pałacowo-zamkowym charakterem kaplicy. Przegląd głównych, średniowiecznych realizacji tego typu pokazuje, iż właśnie układ dwukondygnacyjny jest rozwiązaniem, które można uznać za najpowszechniejsze pośród kaplic pałacowych. Jego ukształtowanie może być różnie przeprowadzone w zależności od szczegółowych rozwiązań funkcjonalnych i różnych tradycji budowlanych i ideowych. Dominacja układu dwukondygnacyjnego wynika bez wątpienia z ich pierwotnej funkcji jako skarbców relikwiowych^a. W samym pochodzeniu nazwy „kaplica” ta relikwiowa funkcja wyraźnie się zaznaczyła ^,0. Funkcja kaplicy jako prywatnego oratorium władcy, będącego równocześnie miejscem przechowywania relikwii, spowodowała przyjęcie typu architektonicznego, jaki wykształcił się na gruncie rozwoju wczesnośredniowiecznego schematu martyrium, gdzie dolna kondygnacja mieściła grób męczennica. górna zaś służyła do odprawiania liturgii mszalnej. Tak było w znanym martyrium w Marusiniac koło Salony^u. Później dosłowne, grzebalne funkcje dolnej kondygnacji mogły zaniknąć; relikwie eksponowane i przechowywane już były zazwyczaj w górnej kondygnacji, pozostał jednak z dawnej grobowej tradycji kryptowy najczęściej charakter dolnej kondygnacji.

Drugim czynnikiem, który przyczynił się do utrwalenia schematu dwukondygnacyjnego w obrębie kaplic pałacowych, było wyodrębnienie pę górnej kondygnacji jako miejsca władcy. Taką funkcję pełniły

i-mpory w pałacowym kościele św. Sergiusza i Bachusa w Konstantynopolu W kaplicy akwizgrańskiej do dzisiaj zachowany tron Karola WW$-kiego wskazuje, iż w czasie obrzędu liturgicznego zajmował on miejsce na emporze naprzeciwko głównych ołtarzy w prezbiterium². Specyficznej przemianie ulega wzór akwizgrańśki na gruncie tzw. podwójnych romańskich kaj/Bt niemieckich, znanych z przykładów w Moguncji, Norymberdze, Egerze i Landsbergu ^,4. Typ niemieckiej kaplicy podwójnej chronologicznie wyprzedza podobnie ukształtowana kaplica biskupiego pałacu w Hereford. Wprowadzono tam schemat dwukondygnacyjnej kaplicy, zamkniętej w obrysie prostokątnym z szerokim otworem pośrodku między obu kondygnacjami. W źródłach stwierdza się, że kaplica ta wzorowana była na akwizgrańskiej ^łS. Zbieżność kaplicy w Hereford i kaplic niemieckich ze wzorcem akwizgrańskim polegała na możliwości jednoczesnego uczestniczenia w liturgii odprawianej w dolnej apsydzie władcy; który siedział na górnej kondygnacji, i ludności służebnej skupionej na dole.

Odmienna tradycja przyjęta została na terenach Francji. Jedynym przykładem źródłowo potwierdzonego oddziaływania wzorca akwizgrań-4:Lego była kaplica pałacowa w Compiegne^l*. Dla pałacowych kaplic francuskich, którego to typu czołowym osiągnięciem stała się w XIII wieku paryśka Sainte Chapelle, charakterystyczny był układ dwu położonych jedną nad drugą wydłużonych sal, wzajemnie od siebie odizolowanych ¹¹. Być może, że początki tego typu wiążą się z tuluzańską La Daurade — pałacowym kościołem z V wieku, zachodniogockiego króla Teudericha II ¹⁸. Ciąg tej tradycji aż do Sainte Chapellp potwierdzają:

i* T. F. Mathews, Architecture et liturgie dana les premii?² tglireM polntia-les de Constantinople, Rewuc de iTart, 24, 1974, s. 24 - 26.

« F. Kreusch, Kirche, Atmum \ind Portikus der Aachener Pfals, (yr| Kari der Gro Be, 3 Bd.: Karol.ngische Kunst (wyd. 3), Dusseldorf 1866, s. 501 - 505.

>* O. S c h ii r e r, Romamsche Doppelkapellen, Marburger Jahrtouch !it Kunat-wissenschaft, 5, 1929, s. 99 i nn.; H. L. Nickel, Die Doppelkapelle cu Land kin-rg (Das christliche Denkmal, Heft 48), (wyd. 2), Leiprig 1968.

** G. Band mann, Die Bischofskapelle in Hereford. Zur Sachunrkuna der Aachener PJalzkapelle, Iw:] Festschrlft Illr Herbert von EŁncm nim 16. Fehruar 1985, Berlin (1965), s. 9 - 26.

»• M. V i e i 11 a r d - Tr oiekou r o f f, La Chapelle 8u palais de Charles te Cliaum d Compiegne, Cahiers Archóologiąues, XXI, 1971, *.93- 108.

n Hacker-SUck, La Sainte-Chapelle de Paris et les chapeUes polarnie* tiu Moyen Age en France, Cahiers Archóologiques, XIII. 1962, s. 230 i nn.

w J. Hubert, L'art prćroman, Parts 1938, s. 5; G. Ba ud mann. Die v-»rt»a-der der Aachener PJalzkapelle, |w:] Karl der GroBe, 3. Bd.: Karottngttsche Kun.*, (wyd. 3). Dilsseldorf 1966. s. 435.

1

A. Graba r, Martyrium. Recherches sur le culte des reliąucs dans l'art •hretien antiąue, t. J, Paris 19.46, s. 559, i ttn.

2

K- Kurowska, Rotunda wawelska. Studium nad centralną architekturą póki wczesnopiaetowskiej, fw:J Studia do dziejów Wawelu, III, Kraków 1968, s: 63. ^u E- Dyg gve, Forschunoen in Salona, 3 Bd., Wien 1939, s. 8 i nn.