P3140055

108

rncji są funkcjami przewidywanymi w pierwotnym programie mnlburakicj kaplicy, czy te* funkcjami wtórni* wprowadzonymi. Jeśli przyjmiemy zn Kroniką Jeroschina, ii rozpoczęcie przebudowy kaplicy zamkowej wiązało się z inicjatywą wielkiego mistrza Lutra, księciu Brunszwiku**, to można prtypuszeżać, ii zaledwie cztery lata, Jakie upłynęły od powołania go na to stanowisko do Jego śmierci, nie pozwoliły na zaawansowana prac na tyle, aby w kaplicy św. Anny można było dokonać pogrzebania jego ciała. Równie jednak prawdopodobne jest, iż kaplicy malbor-skiej na miejsce swego pochówku, Jak i pochówków następnych mistrzów, Luter me przewidywał. Dopiero rok 1341, gdy w kaplicy pochowano następnego wielkiego mistrzu Dietricha von Ałtenburg, określa początki grzebalnej funkcji w dolnej kaplicy, która się od tego czasu ustaliła. Pomimo więc wczesnego, bo na 3 lato przed ostateczną konsekracją całej kaplicy, wprowadzenia funkcji grzebalnej do dolnej kaplicy św. Anny, brak w dalszym ciągu dowodów, aby uznać grzebalny program kaplicy sw. Anny za pierwotny; Jak wykazano bowiem powyżej, ani kryptowy charakter dolnej kaplicy, ani też Jej wezwanie w sposób konieczny z tuką funkcją się nie kojarzą.

W tej sytuacji, Jako istotny argument za przewidywaną pierwotnie grzebalną funkcją kaplicy mogłaby Jedynie służyć rzeźba, gdyby program jej w sposób szczególny akcentował treści sepulkralne. Jak to jednak z dalszej analizy wynika, tematyka portali dolnej kaplicy zawiera przede wszystkim szeroko potraktowaną problematykę eklezjologiczną, w zasadzie więc przemawia przeciwko uznawaniu funkcji grzebalnych za-pierwotne w programie kaplicy św. Anny, skłania natomiast do wniosku, iż program pierwotny przewidywał układ dwukondygnacyjny wzorowany na Sainte Chapelle, nie tylko od strony formalnej, ale d funkcjonalnej.

IV Malborku izolacja obu kondygnacji jest całkowita. Kaplica górna dostępna była wyłącznic z piętra Zamku Wysokiego, pełniąc więc funkcje kaplicy przeznaczonej dla konwentu, mieszczącego się w tej części mal-borskiego założenia; swoim położeniem i formą architektoniczną, jak i sposobem użytkowania nosiła cechy charakterystyczne dla górnych kondygnacji kaplic zamkowych pojętych jako kaplice prywatne władców.

Dolna kaplica dostępna była tylko spoza wnętrza Zamku Wysokiego; aby się do niej dostać trzeba było opuścić Zamek Wysoki główną bramą : przejść wzdłuż całej ściany północnej, by dostać się do jednego z portali kaplicy św. Anny. To położenie wśkazuje, iż była ona najprawdopodobniej pomyślana pu-rwotnic jako capella publica, dostępna przede wszystkim od strony Zamku Średniego. Przypuszczać można, iż w pier-

^M K. H. C la son; Dic mlttolallerlicłie Kunst im Gtbiet* dts Oeutsckordcns-staaui PreuSen, 1. Bd. Dic Burgbauten, K&nlgsberg 1627, a. 2M ■ 215.

wolnym programie dwukondygnacyjnej kaplicy no Zamku Wynokim przewidywano zakres funkcji, Juki w tym typie wynikał 7. pełnego rozumienia społecznego sensu terminu Bcclcsld. Wprowadzenie gi iuMiiydj-funkcji do dolnej kondygnacji było pierwszym symptomem zanikanie tych znaczeń. W kilkanaście lat późnie) na Zamku Niskim, I gtyc właściwie przedzumczu, wzniesiona została dla ludności służebne] kopllua św Wawrzyńca ^0T. Od tego zapewne czasu kaplica św. Anny przestała funkcjonować jako cupellu publica. Juz wcześniej natomiast, zttpewne Jeszcze przed przebudową kaplicy <na Zamku Wyedkim, przy budowie pałacu Wielkich Mistrzów wzniesiono ich prywatne oratorium". Jeszcze w XIV wieku po przeciwnej stronie dziedzińca na Zamku Średnim wybudowano kolejną kaplicą św. Bartłomieja", służącą dla mieszkańców tej części zamku, w tym także najprawdopodobniej dla gości Zakonu W ten sposób, w miejsce zasady jednoczenia w obrzędzie liturgicznym całe) społeczności zamku w jednej budowli, wprowadzono zasadę separacji poszczególnych grup w odrębnych budowlach sakralnych. Ich położenie odpowiadało trójczłonowej kompozycji całego zamku, a uwarunkowane było pogłębioną hierarchizacją i komplikacją społecznej struktury mieszkańców zamku, od czasu nadania mu funkcji zamku stołecznego. Komplikację tę pogłębiało przenikanie się podziałów charakterystycznych dla wspólnoty świeckiej i klasztornej. Wielki mistrz jako gurimeKiittr Hg|9 siwa zakonnego miał własny pałac na Zamku Średnim i przy nim własną kaplicę, równocześnie jednak był komturem tnnlborskiego konwentu, dysponował wobec tego w kaplicy konwentuulnej wyeksponowanym architektonicznie miejscem w kaplicy górnej. Posiadanie własnej kaplicy zwalniało go jednak z niedogodności wspólnej liturgii, tak jak własny pałac wyłącza! go z ciężarów wspólnego życia konwentualnego. Stanowisko przełożonego konwentu dawało wielkim mistrzom prawo do szczególnie uroczystej formy pochówku we wnętrzu kościoła konwentualnego. Z kolei ich ranga jako zwierzchników państwa powodowała ograniczenie tej uroczystej formy pochówku tylko do nich, w związku z czym grzebalny program w kaplicy św. Anny nabrał cech charakterystycznych dis ekskluzywnych władczych mauzoleów.

Na ogół funkcje dynastycznych nekropoli przejmowały wielkie kościoły klasztorne i katedralne, gdzie znaczna liczba kleru zapewniała odpowiednią obsługę mad duszą zmarłego, a złożone na ten cel uposażenia jiodnosiły gorliwość w odprawianiu amwersariów Powiązania były tu

ⁿ B. Schmid, Die Murhniburo, «. 78. Z roku 1358 pochodzi list odpustowy dla kaplicy św. Wawrzyńca.

•* Ibidem, a. 88.

* Ibidem, n. 87 - 68.