P3140073

w korpusie natomiast może być zachowana forma pojmowana już jako historyczna.

Problem komplikuje się w sytuacji, gdy następuje zestawienie wcześniejszego chóru z późniejszym korpusem nawowym. Funkcje i znaczenia więżące się z tymi dwoma częściami kościoła nie pozwalają na przyjęcie efektu artystycznego, który byłby odwrotnością efektu w obiektach poprzednio wymienionych. Na ogół mamy wówczas do czynienia z wprowadzaniem bądź to form powtarzających formy wcześniejszego chóru, bądź też takich, które swoiście pojętej, formalnej wyższości chóru nad korpusem nie naruszają. Dla zilustrowania tego zagadnienia możemy posłużyć się dwoma przykładami z kręgu polskiej architektury gotyckiej: katedrą wrocławską i katedrą gnieźnieńską. W przypadku pierwszym, do prostokątnego, obejściowego chóru z XIII wieku dodano w wieku XIV trójnawowy, bazylikowy korpus. W środkowej nawie chóru, sześciodziel-ne sklepienia wspierają się na wiązkowych, nadwieszonych służkach. Proste wykroje otworów arkad międzynawowych wzbogacone są kolumienkami podtrzymującymi profilowanie podłucza arkady. W czternastowiecznym korpusie zwraca uwagę brak pionowych akcentów podpór sklepiennych, występuje natomiast silny podział horyzontalny. W opisie struktury formalnej architektury gotyckiej zwraca się uwagę na znaczenie określenia jej poprzez graficzność elementów czynnych, sugerujących działanie konstrukcyjne. Jeśli dla gotyku za właściwą uznamy graficzność struktury tworzącej system baldachimowy¹*', wówczas bliższy jej będzie wczesnogotycki chór aniżeli wynikający z postawy antygptyckiej czy redukcyjnej —korpus.

W katedrze gnieźnieńskiej różnica między wcześniejszym prezbiterium a późniejszym korpusem zaznaczyła się w zamianie graficznie potraktowanych spływów żeber sklepiennych w chórze, na plastyczne, szerokie lizeny pełniące rolę służek sklepiennych^1M. Tutaj, w zestawieniu form

^ltl H. Scdłmayr, np. cii., s. 47 i nn. Znaczecle linearnych wartości w katedrze gotyckiej akcentuje O. von Simson. The Gothic Cathedra!. Órigin o/ Gothtt rtrcłiitec-ture and the Afedtaeeal Conccpt oj Order, (BalUngen Serie* XŁ.VJ1I), twyd. 2), New York 1865, s. 7 i nn.

^m W konsekwencji chronologicznego i formalnego zróżnicowania prezbiterium i korpusu Z. Świec ho w sk i, Gotycka katedra gnieźnieńska na tle współczesnej architektury europejskiej, |w:) Katedrą gnieźnieńska, t. 1, Poznań — Warszawa — Lublin 1870. s: 5(1 - 73, zakładu działalność dwóch odrębnych warsztatów wywodzących s:ę z tego samego w przybliżeniu środowiska architektonicznego Europy Środkowej. Podobny kontrast linearnych wartości w chórze i plastycznych w korpusie, nje zawsze uzasadniony zmianami warsztatowymi, charakterystyczny był ula ezerejgu kościołów z XIII wieku w Toskanii, Emilii i Veneto, jak np- S..Marla iclto i S. TrfnMa we Korencji, katedra w Arozsso, S. Francesco w Bolonii, Gtommi e Paplo w Wenecji. Różnorodność tradycji, która złożyła się ffa takie graficznych i plastycznych, chór wcześniejszy Jest znów bliższy temu, co pojmujemy jako gotyckie, rozumiane oczywiście w odniesieniu do wzorcowego rozM^jązama, jakie stanowi francuska katedra gotycka. Trudno tworzyć tutaj uogólnienia, bowiem w przypadku pozostawienia jakiejś wcześniejszej części kościoła, za każdym razem będzie to realizacja unikalna, polegająca no artystycznym zestawieniu nowej części ze starą, przy czym wybór może akcentować zasadę kontrastowania bądź też upodobnienia części nowej do starej. Najczęściej jednak w wypadku znacznego przedziału chronologicznego między obu częściami wybiera się kontrastowy efekt estetyczny. Najogólniej można by ująć zasadę zestawiania niejednorodnych chronologicznie: korpusu i chóru, iż dla chóru zarezerwowane są formy, które można by określić jako bardziej spirytualne. Aby nie wprowadzać tu dłuższego wywodu wyjaśniającego, co rozumiemy pod tym pojęciem *•, posłużymy się znów przykładem realizowanego według pierwotnej reguły kościoła zakonu żebrzącego. Sklepiony chór zestawiony z pozbawioną podziałów architektonicznych wielką salą stropowo krytego korpusu, w sensie formalnym góruje nad nim w sposób oczywisty. Te wartości architektonicznych podziałów, jakie tworzą sklepienia, przynależne do nich pionowe akcenty służek, duże płaszczyzny szklanych okien czy wysokie proporcje — zaliczymy do spirytualnych wartości architektury średniowiecznej.

Świadomość estetycznej wartości kontrastu wynikającego z zestawienia niejednorodnych chronologicznie części podkreślił wyraźnie w swej Kronice, Gerwazy z Canterbury, w znakomitym porównaniu romańskiego korpusu z wczesnogotyckim chórem w odbudowywanej po pożarze katedrze w Canterbury ^ł7°. Tymczasem Suger, w opisie sposobu połączenia nowego chóru z karolińskimi jeszcze nawami, pomimo znacznie silniejszego kontrastu, aniżeli w Canterbury, stara się akcentować nie różnice, a to co je łączy; okna kolistego wieńca kaplic rozjaśniają w jego opisie nie tylko prezbiterium, a cały kościół, nowe prezbiterium i część zachodnia przydają nowego blasku także części środkowej ^m.

różnicowanie wnętrza w odniesieniu do architektury toskańskiej, przedstawi! W. Paatz, Wcrden tuid Wesen der Treccnto Architektur m Totkana, Sujfs b. Magdeburg 1W37.

im Problem ten nieco szerżej poruszyłem na sesji w Malborku w 1977 roku w referacie pt. „Programy krzyżackich kaplic zamkowych" (w druku).

tn o. Le h ma n n - Broc k h a u s, Lateinitehe Schriftąuellen zur Kunst m England, Wolta und Schottland vom Jahre 001 bit tum Jahre 1307, I. Bd., MUa-chen 1955 s. 230, nr 822. Polskie tlumaczonlr fragmentów Chrontca Geruastt *'u»-nochi Cantuoriensts w: Historia doktryn artystycznych, l, I, s. 290 - 292.

i»i JjlbeMus {liter de coniecrationc Eccletiae Soncti DionytU, Iw:] Oeuvr« com-plćtcs de Suger; polskie tłumaczenie fragmentów w: Historia doktryn artystycznych, 5. 207 - 379.    .