Scan04

32 Grzegorz Pyszczek

wencje dla funkcjonowania teraźniejszych społeczności lokalnych. Społeczność lokalna formuje się, gdy zamknięta społeczność wiejska typu Rcdficldowskicgo zaczyna utrzymywać wzmożone kontakty ze światem zewnętrznym, w tym z instytucjami ponadlokalnymi, typu np. państwa. Wzmożony kontakt ze światem zewnętrznym powoduje, iż między tą opartą o więzy rodzinne społecznością, a instytucjami i zbiorowo-ściami mającymi szerszy zakres oddziaływania społecznego, formuje się społeczność lokalna.

Instytucje drugiego układu kultury mogą być dwojakiego typu. Po pierwsze, mogą być lokalnymi ekspozyturami instytucji ponadlokalnych, np. szkoła, parafia. Tutaj zależność od instytucji ponadlokalnych jest czymś oczywistym. Mogą to być także instytucje powstałe z miejscowej inicjatywy, np. zespoły pieśni i tańca, teatry amatorskie, grupy literackie itd. One jednak także z reguły korzystają z ponadlokalnego wsparcia. Najczęściej powstają z pozalokalncj inspiracji i często uczestniczą w różnych formach ponadlokalnych zrzeszeń, stowarzyszeń, mchów kulturalnych itd.

W Społecznych ramach kultwy jest jednak jeszcze jedna, bardziej istotna różnica w porównaniu z innymi klasyfikacjami Kłoskowskicj. Oprócz wymienionych wyżej trzech podstawowych, społecznych układów kultury, Kłoskowska, jako uzupełnienie układu drugiego, wyodrębnia specyficzny układ czwarty:

„Przy wąskim zakresie publiczności, właściwym dla małych społeczności lokalnych, miłośnicy teatru o bardziej wyrobionym smaku i dużych ambicjach mają zatem ograniczone możliwości zaspokojenia zainteresowań, stanowią bowiem zbyt znikomą statystycznie kategorię, aby icli potrzeby mogły zaważyć na całości repertuaru. Pozostaje im tylko możliwość przekroczenia granic lokalnej społeczności w poszukiwaniu niedostępnych na miejscu przeżyć estetycznych i intelektualnych”¹.

Zasadniczo więc czwarty społeczny układ uczestnictwa w kulturze stanowią zbiorowe lub indywidualne wyjazdy mieszkańców małych społeczności lokalnych do większych ośrodków, w celu partycypacji w znaczących wydarzeniach kulturalnych. Podobnie jak w drugim układzie kultury, mamy tutaj do czynienia z kontaktem bezpośrednim i sformalizowanym. Współodbiorcy konkretnego wydarzenia kulturalnego nic są jednak członkami tej samej społeczności lokalnej. Jeżeli są ze sobą w jakikolwiek sposób związani, to ich więź wynika nic z przynależności do tej samej lokalnej społeczności, lecz z uczestnictwa w konkretnym typie wydarzenia kulturalnego. Więź hobbystyczna, czy też aksjologiczna, zdecydowanie dominuje nad więzią integrującą miejscową społeczność.

W porównaniu z innymi wersjami klasyfikacji, poważna różnica dotyczy też określenia miejsca układu drugiego. Nie jest on sprowadzony jedynie do układu opierającego się na kontakcie bezpośrednim, a zarazem sformalizowanym i zinstytucjonalizowanym. Taki charakter ma przecież także układ czwarty. Dla koncepcji zawartej w Społecznych ramach kultury istotne jest to, iż odbiorcy w ramach drugiego układu kultury są związani z tą samą społecznością lokalną.

Trzeba tutaj dodać, że Kłoskowska nadawała olbrzymie znaczenie oddziaływaniu drugiego układu przekazu kultury na jednostkę.

„Drugi układ z różnych punktów widzenia ma układ mieszany. Ze względu na bezpośrednią formę kontaktów nadawcy i odbiorcy zbliża się do pierwszego i ma więcej od trzeciego układu cech oryginalności i spontaniczności, jest bowiem zawsze przekaźnikiem aktualnie, doraźnie realizowanej twórczości, w której kreacja i inwencja dominuje nad technicznym aparatem przekazywania. (...) Instytucje drugiego układu kultury można więc uznać za potencjalny środek pełniejszych, bardziej intensywnych doświadczeń kulturalnych”².

Układ drugi, w dużej mierze tożsamy z układem lokalnym, zawiera w sobie silną motywację do kontaktu z kulturą, wynikającą z bezpośredniości kontaktu, a także wysoką kompetencję treści przekazu, wynikającą z jego sformalizowania i instytucjonalizacji.

Koncepcje zawarte w Społecznych ramach kultury, ze względu na najbardziej rozbudowany teoretycznie charakter, staną się dla mnie podstawą dalszych analiz zawartych w tym artykule.

Współczesne kierunki przemian układów kultury

Socjologię kultury nurtował i nurtuje nie tylko problem samej identyfikacji poszczególnych układów przekazu kultury, ale również ich wzajemne relacje. W polskiej socjologii kultury, w obszarze tych zagadnień, zaznaczyły się np. analizy Jana Szczepańskiego, mówiące o oddziaływaniu układu trzeciego na układ pierwszy, związany z rodziną i wsią:

1

Tamże, s. 198.

2

A. Kłoskowska, Socjologia kultury, s. 364-365.