SDC11732

Narodziny i upadek gospodarki rynkowej

Na polu międzynarodowym waluty krajowe miały kluczowe zna* czcnic, choć w owvm czasie nie do końca to sobie uświadamiano. Dominująca filozofia XIX wieku miała charakter pacyfistyczny i in-temacjonalistyczny. „W teorii” wszyscy wykształceni ludzie opowiadali się za wolnym handlem i - z pewnymi zastrzeżeniami, które z dzisiejszej perspektywy mogą się wtydaw^ać nadzwyczaj skromne - byli jego zwolennikami także w praktyce. Źródło takich przekonań miało oczywiście charakter ekonomiczny Wyjątkowy idealizm pochodził ze sfery handlu i wymiany naturalnej - paradoksalnie egoistyczne pragnienia człowieka potwierdzały jego najbardziej szlachetne impulsy. jednak od lat siedemdziesiątych XIX wieku zauważalna stała się zmiana emocjonalna, jakkolwiek nie odpowiadał jej żaden przełom w ówczesnej myśli. Świat nadal wierzył w internacjonalizm i współ? zależność, mimo że kierował się impulsami nacjonalizmu i samowystarczalności. Liberalny nacjonalizm przekształcał się w narodowy liberalizm, z jego charakterystyczną skłonnością do protekcjonizmu i imperializmu na polu zewnętrznym, a monopolistycznego konserwatyzmu w planie wewnętrznym. Ta sprzeczność okazywała się najostrzejsza, a zarazem najmniej uświadomiona w sferze pieniądza. Dogmatyczna wiara w międzynarodowy system waluty złotej nadal zjednywała mu bezgraniczną lojalność, jednak w tym samym czasie ustanawiano pieniądz zdawkowy, oparty na suwerenności różnych systemów* bankowości centralnej. Pod egidą zasad międzynarodowych nieświadomie wznoszono niezwyciężone bastiony nowego nacjonalizmu w postaci banków* centralnych.

W rzeczywistości nowy nacjonalizm był następstwem nowego internacjonalizmu. Państwa nie udźwignęłyby międzynarodowego systemu waluty złotej, gdyby nie były przygotowane na niebezpieczeństwa, które mógł ten system sprowadzić na należące do niego społeczeństwa. Całkowicie zmonetaryzowane zbiorowości nie wytrzymałyby wyniszczających efektów gwałtownych zmian poziomu cen, wymuszanych przez konieczność utrzymania stałych kursów, gdyby takich wstrząsów nie amortyzowały narzędzia niezależnej polityki banków centralnych. Krajowy pieniądz zdawkowy stanowił zabezpieczenie, ponieważ pozwalał bankom centralnym pełnić funkcję buforu między gospodarką krajową i międzynarodową. Gdy bilans płatniczy był zagrożony brakiem płynności finansowej, rezerwy i pożyczki zagraniczne pozwalały przetrwać przejściowe trudności. Gdy niezbędne okazywało się stworzenie nowej równowagi ekonomicznej

•ąż.ącej się zc spadkiem poziomu ccn krajowych, ograniczenie kredytów można było przeprowadzić w najbardziej racjonalny sposób _w drodze eliminacji podmiotów nicwydajnych i nakładania obciążeń na wydajne. W przypadku braku takiego mechanizmu żaden kraj roz-śnięty nic byłby w stanie pozostawać przy walucie złotej bez rujnujących skutków zarówno w dziedzinie produkcji, jak i dla dochodów oraz zatrudnienia.

Klasa kupiecka była rzeczniczką gospodarki rynkowej, a bankier okazał się urodzonym liderem tej klasy. Zatrudnienie i dochody zależały od rentowności działalności gospodarczej, ta zaś była uzależniona od stabilnych walut i warunków kredytu, które zapewniać miał właśnie bankier traktujący te dwa elementy jako nierozłączne. Pewny budżet i stabilne warunki kredytowe wymagały stabilności kursów walutowych; a te nie mogły być stabilne, jeżeli kredyty krajowe nic były bezpieczne i finanse państwa nie znajdowały się w równowadze. Krótko mówiąc, podwójne zadanie bankiera polegało na czuwaniu nad stabilnością finansów krajowych i zewnętrzną stabilnością waluty. Tb dlatego bankierzy byli ostatnią klasą, która zauważyła, że oba te czynniki straciły znaczenie. Nie ma w istocie niczego zaskakującego w dominacji bankierów międzynarodowych w latach dwudziestych XX wieku ani w ich upadku, do którego doszło wiatach trzydziestych. W latach dwudziestych system waluty złotej nadal postrzegano jako konieczny warunek powrotu stabilności i dobrobytu. W związku z tym żadne żądanie formułowane przez jego profesjonalnych strażników, czyli bankierów, nie wydawało się zbyt uciążliwe, jeżeli tylko miało zapewnić stabilność kursów walutowych. Kiedy po 1929 roku okazało się to niemożliwe, nadrzędna okazała się potrzeba posiadania stabilnego pieniądza wewnętrznego, a nikt nie byl gorzej przygotowany do tego zadania niż właśnie bankier.

Na żadnym polu załamanie gospodarki rynkowej nie było tak gwałtowne, jak w sferze pieniądza. Cła agrarne ingerujące w import zagranicznych produktów rolnych wykończyły wolny handel. Zawężenie i regulowanie rynku pracy ograniczyły negocjacje do spraw, które prawo pozostawiało do decyzji stron. Jednak ani w przypadku pracy, ani w przypadku ziemi nie nastąpiło tak nagłe i całkowite załamanie się mechanizmu rynkowego, jak w przypadku pieniądza. Na innych rynkach nie było niczego takiego, co się mogłoby równać z rezygnacją z waluty złotej przez Wielką Brytanię 21 września 1931 roku, czy nawet z późniejszym posunięciem Ameryki, która podjęła taką samą

237