skanowanie0002

- onomaści podejmujący badania nad onomaslyką literacką nic uwzględniali w swoich analizach JDO. Pierwszą językoznawczą próbę opisu literackich JDO przedstawiła E. Rudnicka-Fira na przykładzie nazewnictwa „Dziadów” Adama Mickiewicza⁴.

Pobieżny nawet przegląd różnych gatunkowo dzieł literackich z różnych epok i różnych autorów pokazuje, że JDO stanowią na ogól ważną cząstkę nazewnictwa literackiego. Oto niektóre przykłady: królowo Szkotów II Szkotów królowa 'Maria Stuart’ (MS), ojczyzna Telia, Kalwina ‘Szwajcaria’ (K), potomek Sobieskich ‘ Polak--Kordian’ (K), Hetman, Korona Lecha II kraj Leelut ‘Polska’ (B), Pustelnik (13). syn Amjiloclui Irydion (I), Pan Miody, Panna Młoda (N-Bk), Przechrzta (N-Bk), panna lowczanka 'Aleksandra Billowic/.ówna’ (Pp), wojewoda poznański ‘Krzysztof Opaliński’ (Pp), panicz z Gawronek ‘Marcin Borowicz’ (Sp), pan z Cieniów ‘stryj Michał Rozłucki’ (Uż), Brat Straszny (P), Mistrz 11 Wielki Mistrz (P), Cesarz ‘Napoleon’ (P), Anioł Niszczyciel (P).

Adam Mickiewicz chętnie tworzył deskrypcjc jednostkowe. Materiał wycksccr-powany z jego dzieł, jak i przytoczone JDO innych autorów są semantycznie, strukturalnie i funkcjonalnie dość podobne. Dlatego najczęściej swoje uwagi i spostrzeżenia będę ilustrować przykładami z utworów Mickiewicza.

Po tych wstępnych wyjaśnieniach przechodzę do przedstawienia literackich JDO w relacji do nazw własnych i wyrazów pospolitych (dalej skrót: NA). Omówię również rolę i zadania JDO w dziele literackim.

Wspólną właściwością deskrypcji jednostkowych i nazw własnych jest to, że nazywają jednostkowe denolaly i pełnią te same funkcje stylistyczne w tekście literackim. Między JDO i NP istnieje jednak istotna różnica genetyczna. Literackie JDO są strukturami odautorskimi, nomina propria mają też źródło w onomastyce uzualncj albo w onamastyce literackiej innych dziel artystycznych. Różnią się także tym. że JDO, obok funkcji ideniyfikacyjno-dyferencjacyjnej opisuje dcnolat. Nazwa własna nazywa denotat. ale go nigdy nie opisuje. JDO w odróżnieniu od NP odznaczają się potencjalną wielorakością użyć: mogą być użyte samodzielnie lip, Urabia, Podkomorzy w „Panu Tadeuszu”, mogą zastąpić NP. być jego stylistycznym wariantem np. Pan na Platynach ‘Wereszczaka’, syn Kiejstuta ‘Witold’ albo ekwiwalentem np. Kwestarz, Bernardyn ‘ks. Robak’.

W zdaniu JDO pełnią funkcję predykatywną, natomiast NP mogą być użyte pryinarnie jedynie jako wyrażenia argumentowe. JDO i NP różnią się budową. JDO składają się z wyrazów pospolitych albo z wyrazów pospolitych i nazw własnych.; Natomiast w skład NP nie mogą wchodzić — bez utraty propriałności - apelalywy. inna leż jest pozycja JDO w kategorii nazw własnych. Mieszczą się one w strefie przejściowej między NP a NA⁵.

Po przedstawieniu podobieństw i różnie między JDO i NP rozważmy podobieństwa i różnice między JDO a nomina appellativa, głównie rzeczownikami. Obie kategorie mają charakter deskryplywny. Różnią się natomiast tym, że JDO jest nazwą jednostkową a NA oznacza zbiór, klasę przedmiotów, wymieniając wszystkie ich cechy⁶. W zdani u - przypomnijmy - JDO prymarnie jest zawsze orzecznikiem, natomiast NA prymarnie użyte pełni funkcję podmiotu. JDO i NA różnią się też budową. JDO są dwu- i więeejwyrazowe; jeśli jest jednowyrazowa, to uważana jest /.u nietypową. skróconą⁷. Nomen appellalivum zawsze jest jedno wy razowe. Wyraz pospolity może wystąpić w funkcji JDO, ale JDO nie może stać się apelalywem, ponieważ utraciłaby swą tożsamość, przestałaby być nazwą jednostkową.

Poczynione spostrzeżenia dotyczą JDO, ich relacji do NP i NA zarówno w onomastyce literackiej, jak i uzualncj. Przyjrzyjmy się teraz właściwościom literackich JDO, szczególnie w porównaniu z tzw. nazwami znaczącymi w onomastyce literackiej.

Deskrypeje jednostkowe identyfikują i wyróżniają jeden jedyny denotal w wykreowanej wspólnocie kotminikucy jno-społecznej poprzez jego jednoznaczny opis, to JDO językowo zupełne np. naród Abrahatnowy 'Żydzi' (KPP), Bogurodzica (PT, N-Bk), Syn Boży 'Jezus Chrystus’ (K.W, KNP), ziemia dobrzyńska (PT). Ziemia Świętu ‘Palestyna’ (KNP). Obok nich funkcjonują w tekstach literackich JDO językowo niezupełne, które potencjalnie mogą mieć w rzeczywistości literackiej więcej niż jednego referenta. Nie wystarczają w swym kształcie fonnalnojęzykowym, aby jednoznacznie identyfikować i wyodrębniać określony denotal spośrd innych. Zdolność tę zyskują tylko w kooperacji z kontekstem i konsyluacją np. Hrabia (PO, Podkomorzy (PT), Matka (Dz^)> -^v.'⁷' Kiejsuta (G), Krajczanka (PT), władca pioruna ‘Perkutr (G). Deskrypeje jednostkowe zupełne i niezupełne przybierać mogą formę skróconą jednowyra/ową np. Korona, Pan ‘Bóg’, Syn ‘Jezus Chrystus’⁸. Deskrypeje jednostkowe - 7.0 względu na właściwości donolacyjne - Cz. Kosyl nazywa tjuasi onomus tyczny mi konstrukcjami, które z punktu widzenia stylistycznego mogą być traktowane jako stała perylraza nazwy własnej.

Rzeczywiście, onimiczny charakter JDO wyznaczają właściwości semantyczne, lecz za stałe peryfrazy nazw własnych uważam tylko te struktury, które oznaczają ten sam denotal w języku potocznym i w języku poetyckim np. Syn Człowieczy ‘Jezus Chrystus’, Matka Najświętsza, Królowa Korony Polskiej 'Maryja’, Przenajświętsza Trójca. Pozostałe struktury to okazjonalne poetyckie (Yazeologizmy: wyrażenia np. Jagiełłów stolica ‘Wilno’ (PT), hrabia na Tęczynie ‘Jerzy Ossoliński’ (PT), bóg wojny ‘Napoleon’ (PT), zestawienia np. Wielki łowczy (PT), Syn Człowieczy (KNP), Matka Boska (Dz^), frazy np. mąż. co zwyciężył pod Stoczkiem 'gen. Józef Dwernicki' (KPP), bóg, co wichrem niepogodiiym świszczę ‘Pochwist’ (Cl).

Literackie JDO cechuje zróżnicowana onomaiyzacja.' Jeden biegun stanowią struktury bliskie nazwom własnym nie tylko semantycznie (identyfikują i wyodrębniają jednostkowy denotal), ale i strukturalnie. Są to JDO naśladujące procesy nazwisko-iwórczoT Identyfikacja za pomocą skróconych JDO odbywa się podobnymi sposobami, jak w wypadku nomina propria:

-    wskazanie na charakterystyczne cechy postaci (jaka jest?), np. Pustelnica (KW)|

-    wskazanie na zależności czy przynależności rodzinne i inne (czyj jest?), np. Łowczyna, Marszałkowa (według modelu nuuytonieznego), Sędzianka, Stolników-na, Podczaszyc (na wzór formacji patronimicznych);

-- wskazanie na wykonywany zawód, zajmowane stanowisko lub pełnioną funkcję (co robił?), np. Asesor, Dudarz, Ekonom. Jenerał, Podkomorzy, Sędzia.

¹ Zob. li. (iiml/iiiski, Zito. .. op. cii., s. 37. 55.    * Zob, Z. Kowalik-Kulciu, StoCupiltsMe nuzwy..., op. cii., s. 31.

* 7xih. J. iiuliak. CnnfH tXhitt<inxiim sif iwhkiegu in&nmiw,i    ililtipskiegn. Kruków 1986. s łi i