skanowanie10

intencjami. Tendencja ta jest faktem, a jej nazwa w niczym nie przesądzi interpretacji, jaką można jej nadać. To czy animizm u dziecka jest powodowany istnieniem pojęcia „ducha” czy też. przeciwnie, brakiem tego pojęcia, pozostaje zbadać, niezależnie od słownictwa, jakie dobierzemy.

Drugi zarzut, jaki można sformułować, jest z pewnością poważniejszy. Wyrażenie animizm oznacza wierzenie właściwe ludom pierwotnym. Przyjmujemy je tutaj, by mówić o dziecku. Wygląda na to. że w ten sposób rozstrzygamy kwestię czy analogiczne wierzenia są identyczne u człowieka pierwotnego i u dziecka. Nie jest tak jednak. Przyjmujemy słowo .animizm" jako termin rodzajowy, a cały problem, czy różne rodzaje animizmu mają to samo źródło psychologiczne czy źródła odrębne, pozostaje do rozstrzygnięcia.

Zważywszy to. wypada rozróżnić trzy problemy zasadnicze w badaniu animizmu dziecięcego. Istnieje najpierw problem intencjonalności: czy dziecko przypisuje świadomość otaczającym je przedmiotom i w jakiej mierze? Drugi problem jest bardziej interesujący dla przyczynowości: jakie jest znaczenie pojęcia .życia" u dziecka? Czy życie wiąże się ze świadomością czy nie itp.? Wreszcie trzeci problem: jaki rodzaj konieczności przypisuje dziecko prawom przyrody - konieczność moralną czy deierminizm fizyczny?

Każdemu z tych problemów poświęcimy specjalny rozdział i spróbujemy rozwiązać w związku z problemem konieczności zagadnienie genezy animizmu dziecięcego.

Przypisywanie świadomości rzeczom

W następnych dwóch rozdziałach posługiwać się będziemy techniką podlegającą krytyce, której wyniki mogą jednak dostarczyć kilku wskazówek pod warunkiem zastrzeżeń, jakie zrobimy.

Rozpoczęliśmy od zadawania następującego pytania: Jeżeli ukłuję cię szpilką, to ty coś poczujesz. Jeżeli zaś szpilką ukłuję ten stół. to czy on coś poczuje?" Potem to pytanie stosuje się do kamieni, kwiatów, metalu, wody itp.. pytamy się też co stałoby się. gdybyśmy ukłuli słońce, księżyc, chmury. Przy okazji każdej odpowiedzi należy oczywiście zapytać dziecko - a to jest najistotniejsza część badania - .Dlaczego tak?" lub .Dlaczego nie?" Najistotniejsze jest bowiem przekonanie się czy dziecko odpowiada dowolnie, bez związku czy też w związku z jakimś systemem, i znalezienie w tym drugim przypadku, jaka jest utajona koncepcja dziecka.

Oczywiście, dużym niebezpieczeństwem tej techniki jest sugestia: sugestia prosta lub przez persewerację. Dla uniknięcia sugestii prostej, należy stawiać pytania w postaci nie ukierunkowującej: nie należy mówić: .Czy stół coś czuje?", ale: .Czy on coś czuje czy też nic nie czuje?” Jak jednak mogliśmy zaobserwować, to nie sugestia prosta stanowi prawdziwe niebezpieczeństwo, lecz perseweracja Jeżeli dziecko powie najpierw .lak" (na przykład, że kwiat poczuje ukłucie), to będzie skłonne do mówienia .tak" na wszystko. Jeżeli zaczęło od powiedzenia .nie", to będzie miało również tendencję do mówienia nadal .nie". Można podjąć dwa środki ostrożności. Pierwszy jest ciągłym przeskakiwaniem od jednej skrajności do drugiej: po zapytaniu czy pies może coś czuć. trzeba przejść od razu do kamienia czy gwoździa (które na ogół są uważane za pozbawione świadomości). potem powrócić do kwiatka, aby przejść następnie do ściany czy skały itp. Dopiero po przekonaniu się. że dziecko unika wszelkiej perseweracji. można przystąpić do najbardziej spornych przedmiotów, jak ciała niebieskie, chmury itp.

139