Skanuj0001

. Jerzy Bartmiiiski, Odmiany a style języka '5S

. Jerzy Bartmiiiski, Odmiany a style języka '5S

zajmowali się dotąd prawie wyłącznie, tworząc ich inwentarze). Do warto-i stylu należą jakości takie, jak ścisłość i precyzja W stylu naukowym, jak - eufoniczność i obrazowość w stylu artystycznym, jak jasność w stylu urzędowym. Wartości stylu obejmują jednak także szereg składników presupo-

«!’ nbwanych: 1) założenia ontologiczne dotyczące świata i człowieka, 2) typ |rracjonalności, tj. sposób wiązaniaśrodków z założonymi celami, 3) podstawę podmiotu wobec komunikowanej rzeczywistości, tj. przyjęty punkt > widzenia generujący określony obraz świata, 4) intencjonalność komuni-^! '' kowania decydującą o sposobie odnoszenia wypowiedzi do rzeczywistości, £* idb modałności.

Jak można w tej perspektywie scharakteryzować najważniejsze style?

Styl potoczny stanowi centrum każdego języka, „fundament” i „punkt ⁴ wyjścia do opisu zróżnicowania” (Furdal 1973, 14), „główną odmianę" (W znaczeniu: wariant; Wilkoń 1987, 20) języka. Tenwłaśnie styl jest bazą *"dla derywacji innych stylów, które funkcjonują na jego tle i mogą być S' duplikowane przy jogo pomocy (używa się wtedy formuł „mówiąc po pro-„mówiąc najprościej”, „swoimi słowami”). Ta funkcja bazy i interpre-Ę* lenta jest możliwa dzięki określonym wartościom stylu potocznego i jego *: najpowszechniejszej znajomości. Styl potoczny opiera się na „naiwnym"

‘ WaBzmie i racjonalności, typu praktycznego, zakłada postawę zdroworoz-1 sądkową respektującą realia codziennej, bytowej sfory życia człowieka. Jest F antropocentryczny. Modeluje elementarne.doświadczenia człowieka i służy .■ potrzebom pełnej jego interakcji ze środowiskiem. Jest bogaty w środki Wyrazu, w ich różnorodne rejestry.

i- Styl artystyczny wnosi zespół własnych wartości: oddala się od „na-! iwnego” realizmu, a kreują fikcyjne światy zawiesza praktyczną weryfi-;_; kowałność sądów (R. Ingarden, J. Sławiński); w miejsce postawy prak-[r Ocznej, zdroworozsądkowej wnosi postawę kontemplacyjną (estetyczną),

nastawioną na sam komunikat (R. Jakobson), jego formę i treść. Korzystając z podstawowego regestru środków znanych stylowi potocznemu zmierza I * do wytworaenia.'.^;właśnych eskponentów językowych zarówno takich, które simą realizacji pewnych wartości (np. niezwykłości) jako ich wykładniki (np. metaforyka), jak też takich, które jedynie służą do sygnalizowania stylu jako artystycznego (np. rozczłonkowanie wierszowe).

Styl urzędowy,'.który:,na polskim: gruncie zaczął''kształtować się już w średniowieczu, projektuje „modefo'we^;'Sytuacje.prawnę”.i reguluje ich realizację, przyjmując punkt widzenia bezosobowy, zawężony do formalnych aspektów relacji międzyludzkich (Wojtak 1988, 223). Realizuje zasady in-strumentalności, abstrakcyjności i precyzji (Miko). W sferze eksponentów preferuje swoiste formuły leksykalne i schematy składniowe oraz tekstowe.

Styl naukowy opiera się na założeniu obiektywnego istnienia świata i pełnej jego poznawałności na drodze empirycznej; na racjonalności zwężonej do typu logicznego; na postawie poznawczej, która ogranicza punkt widzenia do wybranych aspektów rzeczywistości i prowadzi do uformowania modelu świata ustrukturowanego na podstawie reguł tożsamości, niesprzeczności i następstwa przyczynowo-skutkowego. Wartościami organizującymi tworzywo językowe stylu naukowego są m.in. ścisłość gwarantująca weryfikałność twierdzeń; abstrakcyjność, prawdziwość (w podstawowy msensie *— zgodność sądów z obiektywnym stanem rzeczy, Tarski). Styl naukowy wytwarza własne eksponenty, głównie leksykalne i semantyczne (terminy). Terminologia silnie różnicuje poszczególne dyscypliny naukowe, ponieważ jednak tożsamość stylu opiera się na wartościach, a nie eksponentach, nie ma podstaw by przyjmować pogląd, iż stylów naukowych „jest w zasadzie tyle, ile jest specjalności naukowych” {Fur-dal 1973, 29).

Style mają status dyferencjalny, funkcjonują tak jak jednostki zamkniętego układu (systemu), które są identyfikowane przez wzajemne 'Odniesienie do siebie i to odniesienie zakładają. Teza J. Kuryłowicza głosząca, że „język poetycki apercypujemy jako mający pewne charakterystyczne pius_t pewne charakterystyczne cechy względem języka potocznego”, że zatem „język poetycki definiuje się jak) species dyferencjalnie wobec języka potocznego” (Kurylewicz 1960, 303) ma zastosowanie do statusu i sposobu opisu wszystkich stylów. Jedynie styl potoczny może być interpretowany tośnetjmzniej^ il^ywad „stylu zerowego” (por. Bartmiński 1981 ^ rozumianego jako konstrukt idealizśóyjriy obejmujący to, co Wspólne wszystkim stylom.

Za kontrastowanie stylów eksponenty językowe są odpowiedzialne w niejednakowym stopniu. Pewna grupa ekspohentów jest w tworzenie i sygnalizowanie opozycji zaangażowana szczególnie wyraźnie, np. terminologiczne wyrażenia w stylu naukowym, stosowanie rozczłonkowania tekstu na paragrafy w stylu urzędowym, tzw. poetyzmy w artystycznym, kolo-kwializmy w potocznym. Zespoły sygnałów stylu pojawiające się w tekście dostarczają odbiorcy tekstu istotną informację, z jakim stylem ma do czynienia i jak w związku z tym powinien tekst interpretować. Poprawne rozpoznanie stylu tekstu stanowi warunek poprawnej interpretacji przekazywanej informacji.

Od konwencjonalnych, sformalizowanych sygnałów należy odróżnić wykładniki językowe stylu, które nie mając wyraźnej funkcji odróżniania służą jako pozytywne wykładniki tekstowe określonych wartości stylu.