Skanuj0002

6. Jerzy Bartmiński, Odmiany a style języka 5?

Przechodzę do krótkiej charakterystyki terminu odmiana języka, pod

którym to terminem najczęściej rozumie się po prostu wariant języka, obecnie jednak*, wobec rozpowszechnienia terminu wariant, można pod nim rozumieć wariant pewnego typu, odmienny od określonego Jako s%Ł

Przede wszystkim w przeciwieństwie do stylów, odmiany nie są dla języka jako takiego kategorią Obligatoryjną, lecz fakultatywną, Dyferen-cjacja języka na odmiany zależy od historycznie zmiennych społecznych warunków komunikacji, od istnienia określonych wspólnot komunikatywnych i technik przekazu informacji. Dotyczy to z jednej strony ogólnych, regionalnych i środowiskowych (zawodowych) odmian języka, z drugiej zaś — odmiany ustnej i rozwijającej się w sprzyjających warunkach na jej podstawie odmiany pisanej (literackiej). Język etniczny nie musi się rozpadać na odmiany regionalne czy środowiskowe, nie musi też dysponować odmianą pisaną, Z tym wiąże się fakt, żfe odmiany tworzą w ramach języka etnicznego zespół otwarty, nie będący systemem; odmiany, mimo i© wiążą się z sobą, nie wymagają dla określenia swojej tożsamości odniesienia do innych odmian. Nie funkcjonują dyferencjalnie. Zależność od warunków społecznych raczej niż kulturowych (jak w przypadku stylów) sprawia, że pojawienie się nowych środowisk i zawodów (np. informatyków komputerowych) sprzyja formowaniu się nowej odmiany środowiskowej i zawodowej, Zwykle etapem pierwszym jest powstanie swoistej leksyki (do czego swoistość danej odmiany może się ograniczyć). I odpowiednio — zanik tradycyjnych grup społecznych i zawodów (np. grupy chłopskiej) powoduję zanikanie odnośnej odmiany językowej.

Chcę na zakończenie wysunąć najważniejsze kryterium, które dzieli style i odmiany języka. Jest to kryterium semiotyczne. Style'-— w świetle tego co powiedziałem — są wzajemnie nieprzekładaine, nie można zastąpić jednego drugim bez równoczesnego naruszenia istotnych treści. Praktyka społeczna zna przykłady niedostatecznego odróżniania stylów w jednostkowych wypowiedziach, np. naukowego i publicystycznego, i poddaje je ocenie krytycznej, uważając za sprzeniewierzenie wobec konstytutywnych wartości stylowych. Podobnie zastępowanie stylu publicystycznego stylem urzędowym, charakterystyczne dla „wstępniaków" w prasie partyjno-rządowej, zostało przez odbiorców odrzucone. Stosowanie elementów stylu potocznego W wypowiedziach o charakterze naukowym dało podstawę, by mówić o popularnej wersji stylu naukowego, czy wręcz o nowym stylu popularnonaukowym. Oczywiście, możliwe są parodie i stylizacje, łatwo przez użytkowników języka rozpoznawane.

Inaczej ma się rzecz z tymi wariantami języka, które mają status odmian. Są one wzajemnie przekładalne bez konieczności utraty istotnych treści, tak jak wzajemnie przekładalne są różne języki etniczne. To, co przekazujemy głosowo, możemy przekazać na piśmie i aa odwrót. Ib, co jest wyrażane W gwarze, może równie dobrze zostać zakomunikowane w połsz-czyźnie ogólnej. Jak wiadomo pisarze tzw. nurtu wiejskiego zrezygnowali w swoich utworach z posługiwania się gwarą, nie rezygnując z przekazania ważnych dla siebie treści.

O ile style możemy porównać do wyrazów bliskich znaczeniowo, ale

różniących się nacechowaniem, jak księga, książka, książczyna; kontakty i konszachty, artykuł wstępny i wstępniak, o tyle odmiany w przyjętym tu rozumieniu znajdują analogię w synonimach absolutnych typu matka męża i ieiciowa, samochód i auta, uczetnia i szkolą wyższa.

Bibliografia''" .■

Bachtin M., 1970, Problemy poetyki Dostojewskiego, Warszawa.

Bartmiński J., 1973, O języku, folkloru, Warszawa.

Bartmiński J., 1977, O derywacji stylistycznej. Gwaro ludowa tu /unfccji języka, artystycznego, Lublin.

Bartmiński J_M 1981, Derymcja styla, [w:] Pojęcie derywacji w lingwistyce, Lublin, 8. 31-54.

Buttłer D., 1982, Miejsce języka potocznego wśród odmian, współczesnej polszczyzny, [w.j Język literacki i jego warianty, red. S. Urbańczyk, Wrocław, s. 17-28.

Purdal A-, 1873, Klasyfikacja odmian współczesnego języka polskiego, Wrocław:

Gajda S., 1982, Problemy badań stylistycznych nad językiem naukowym, Warszawa-Wrocław.

Klemensiewicz Z., 1953, O różnych odmianach współczesnej polszczyzny, Wrocław.

Kuryłowicz J. 1960, Język poetycki ze stanowiska lingwistycznego, [w:j Esgnisses Ungu-istignes, Wrocław, s. 299-304.

Mayer.owa M. R., 1974, Poetyka teoretyczna. Zagadnienia języka., Wrocław.

Miko F., 1970, Text a Styl K probl&mtdike Uterdrmj komunikóćie, Bratislava»

Wilkoń A., 1987, Typologio odmian językowych współczesnej polszczyzny„ Katowice.

Woj tak M., 1988, Elementy stylu urzędowego w Ortylach magdeburskich, , .Jeżyk Polski" LXVIII, 8. 221-230.