Skanuj

i 6

!v:    •

ł .Jerzy Bartmiński

slf    '

1 Odmiany a style języka

: fwt] Stanisław Gajda (red.), Wariancja w języku, Opole 1091, s. 11—10

,3^r ,

,f;. Literatura językoznawcza na temat wariantów języka cierpi — jak to ę dobitnie ujęła Danuta Buttler — na „terminologiczny chaos" {Buttler V : 1982, 23) i co gorsza z upływem czasu chaos ten zamiast maleć, powięk-’V._S sza się. Dokonany niedawno przez Aleksandra Wiłkonia przegląd polskich ¹ f; klasyfikacji odmian współczesnej polszczyzny — wśród których to klasyfi-*" kacji znalazły się ujęda Klemensiewicza (1953), Urbańczyka (1955), Fur-dala (l&7al_Ł5kubałanki (1976), Pisarka (1978), D^uttter (1982) i Gajdy (1982) — pokazał, że różnice mają zaig^ó chśjakter czysto termińolo-gjkzny, jak też — pojęciowy, a nawet przedmiotowy, dotyczę np. „faktycz-i 8ego istnienia danej odmiany", np. normatywno-dydaktycznej, w języku polskim lub jej braku (Wilkoń 1987, 22).

' Obok podstawowego terminu „język", używanego w rozmaity sposób, pojawia się co najmniej pięć terminów bliskoznacznych nazywających ogólnie wynik wewnętrznejdyferencjacji języka; „wariant", „odmiana”styl",

1    ogólny’*, „język artystyczny”, „język miej®”, „język zawodowy",

£ -algzyk' partyjny”. ZeśYawiema^TealKują pojemną semantycznie formułę, 11 ^której wyrażenie „język” jest traktowane jako genua, a przydawka — ■ jako diffen-ntta spedfka. Pizy znacznej jasnośći; zestawienia te grzeszą jednak medookreślonością. [... ]

| Chciałbym w tym swoim krótkim wystąpieniu nawiązać do koncepcji « przedstawionej w szkicu pt. Derywacja stylu (1981), rozwinąć niektóre zawarte tam wątki i zaproponować pewne uściślenia pojęć ^Odmiany”

:    i „stylu językowego” oraz stosunku tych pojęć (odpowiednio też terminów)

i *■■■■ do siebie.

Trzy następujące zasady wydają się szczególnie ważne w realizacji tego typu zamierzenia:

*■ &yp języka”, „wersja języka”, a także terminy pochodne od nich: „od-mianka", „potłstyT, ~,^dtyp języka”. Znaczenie ich wszystkich nie jest |l precyzowane w sposób odpowiadający wymogom terminologii naukowej. Niemniej wątpliwości nasuwa praktyka, zapoczątkowana świadomie przez Z. Klemensiewicza, operowania dwuczłonowymi zestawieniami typu

1)    ustalenie terminów (i pojęć) oraz relacji między nimi powinno być zawsze oparte na solidnych badaniach empirycznych, na opisie obiektywnego zróżnicowania tekstów, ■/

2)    normalizacja terminów (i pojęć) powinna być przeprowadzana w sposób systematyczny, tzn. obejmować od razu całą grupę odnośnych jednostek, określać każdorazowo podstawę podziału i uchwycić różne poziomy i ich hierarchię,

3)    normalizowanie terminologii powinno — w miarę możliwości — liczyć się z już istniejącą praktyką badaczy, utrwalać zarysowujące się tendencje.

Wymienione zasady w interesującym nas przypadku skłaniają do przyjęcia tezy, że wśród wariantów języka zasadnicze znaczenie maprzeciwsta-wienie odmian i stylów języka. Bóżnica między nimi ma nie tyle charakter funkcjonalny czy strukturalny, co aemiotyczny, : dotyczy globalnego zasobu przekazywanych treści.

.Zatrzymajmy najpierw'uwagę ma'stylu, który w. przeciwieństwie do odmiany jest dla języki jako takiego kategorią obligatoryjną, w tym sensie, że'W' każdym języku istnieje dyferencjacja stylowa (B. Malinowski, B. Havrśnek, J. Łotman, M, R. Mayenowa). W językach najmniej rozwiniętych, występujących w ustnych kulturach typu ludowego, funkcjonuje system stylistyczny minimalny, dwuczłonowy, który obejmuje styl potoczny i styl artystyczny. Nie ma kultury ludzkiej bez poezji i bez obsługującego ją stylu poetyckiego, który niekiedy nawet u tzw. ludów prymitywnych osiąga wysold stopień formalnego Wyrafinowania. W polskiej kulturze ludowej styl artystyczny wykazuje w stosunku do stylu potocznego znaczną odrębność zarówno funkcjonalną, jak też strukturalną, na poziomie fonetyki, morfologu, składni, słownictwa (zob. Bartmiński 1973), oczywiście też — semantyki i tekstoiogii. W swoim zasięgu geograficznym jest inter-diałektalny,.'' ■    ■    ■

Gó wyznacza tożsamość i swoistość wariantu języka nazywanego stylem? Jak stwierdził M. Bachtin „styl zakłada obecność autorytatywnych punktów widzenia, autorytatywnych, skrystalizowanych ocen ideologicznych” (Bachtin 1970, 291). Styl jest ponadtekstową i ponadgatunkową strukturą znakową, w której stroną znaczoną są uporządkowane w pewien sposób wartości, zaś stroną znaczącą, czyli eksponentami tekstowymi tych wartości — elementy językowe przynależne do różnych poziomów organizar cji języka: fonetyczne, morfologiczne, składniowe, leksykalno-semantyczne, tekstowe. O tożsamości stylów decydują w większym stopniu inwariaritne wartości niż znacznie bardziej zmienne eksponenty (którymi językoznawcy