50 (248)

50 Jerzy Bartmiński

brze zadomowioną nazwę odmian językowych. Odmiany języka charakteryzuje to, że są sobie równoważne funkcjonalnie, wybór jednej czy drugiej nie ma motywacji semiotycznej. Odmiany można porównać do synonimów (kuzyn=krewny), które mimo różnic formy językowej komunikują to samo. Natomiast style nie mogą wymieniać się bez znacznych zmian w globalnym zasobie przekazywanych treści. Nie są zastępowalne (tak jak nie można zamiennie użyć słów — by jeszcze raz odwołać się do paraleli leksykalnej — kontakty i konszachty, zrobić i odfajkować, matka i mamusia itp.). Na trzecim, niższym poziomie znajdują się style gatunkowe: baśni, listu, pamiętnika, kazania, reportażu, podania, felietonu, podręcznika szkolnego itp. Niektóre gatunkowe wzorce wypowiedzi mają zasięg występowania międzystylowy (np. list, por. Listy do pani Z. K. Brandysa, Listy o wychowaniu dziecka głuchego. Poradnik dla rodziców pod red. L. Kaczmarka itp.).

Tak więc omawiane w tej pracy pojęcie stylu (== stylu typowego) stoi pośrodku między odmianą języka a gatunkowymi wzorcami wypowiedzi: język

|

odmiany językowe style („style typowe”)

I

gatunki wypowiedzi („style gatunkowe”)

Jeszcze czym innym są tzw. rejestry stylistyczne, które wynikają z przystosowania wypowiedzi do społecznego typu aktualnej sytuacji mownej (np. familiarny — oficjalny, pospolity — książkowy itp.) oraz zależą od temperamentu mówiących ¹⁵.

¹⁵ „Typy takie odpowiadają kręgom życia społecznego od poważnych, publicznych, oficjalnych, sformalizowanych — do prywatnych, familiarnych, swobodnych. W wachlarzu tym pewną rolę odgrywa, jak się wydaje, różnica między formą pisaną a ustną (kontakt — dystans), natomiast różnice w liczbie uczestników aktu komunikacji (jeden do wielu, wielu do jednego, jeden do drugiego, wielu do wielu) samoistnie nie decydują o niczym: to, że przemówienie oficjalne bywa zwykle kierowane do wielu osób, jest przypadłością natury zewnętrznej. Właśnie wyrażeniom reglamentowanym ze względu na wskazane kręgi przypisuje się nacechowanie stylistyczne w najwęższym sensie, grupując je w tzw. rejestry stylistyczne.