128

128 Jerzy Bartmiński, Styl potoczny

Dla potocznej kategoryzacji świata charakterystyczna jest zasada kolekcji, czyli najprostszego porządkowania zjawisk rzeczywistości przez łączenie podobnych elementów w zespoły „naturalne”, a nie „logiczne”. Naiwny, potoczny obraz świata składa się nie z jednostkowych przedmiotów, lecz z ich grup ułożonych na zasadzie „jedności czasu, miejsca i akcji”, z całych zespołów występujących tu i teraz i przeznaczonych do czegoś: koszula, spodnie, buty, czapka - to części ubrania; nóż, talerz, chleb, masło, herbata, obrus - to „zespół śniadaniowy”; stół, krzesło, łóżko, szafa - to rzeczy składające się na wyposażenie pokoju mieszkalnego. Zespoły takie, poprzedzające w rozwoju myślenia człowieka etap powstania pojęć logicznych (których istotą jest umiejętność tworzenia klas), mają strukturę określaną przez psy-' chologów (Wygotski, Piaget) mianem kompleksów i kolekcji. Są one podstawą funkcjonowania charakterystycznych dla języka potocznego pojęć kolektywnych, takich jak meble, odzież, warzywa. Potoczna świadomość utrwala jeszcze bardziej złożone obrazy: domu, ulicy, biura, dworca, restauracji, klasy szkolnej itd. Kolekcje mogą mieć zróżnicowaną strukturę wewnętrzną, odpowiednio do ważności elementów dla mówiącego (Bartmiński, 1990; Niebrzegowska, 1998).

Ustabilizowanym w pamięci (indywidualnej i zbiorowej) zespołom rzeczy odpowiadają pewne podobnie ustabilizowane sekwencje zdarzeń, oparte na naturalnym następstwie czasowym lub związkach logicznych (przyczynowo-skutkowych), całe scenariusze codziennych zachowań czy scen: wstawanie, posiłek, praca, egzamin, wizyta, lekcja, zakupy itp. Tworzą one ramy konstrukcyjne dla tworzenia potocznych opowiadań i opisów (por. Kurcz, 1987, s. 323-334). Pierwsza gramatyka tekstu (Władimira Proppa Morfologia bajki) pokazywała właśnie ustabilizowane sekwencje zdarzeń w podstawowym fabularnym gatunku literackim, jakim jest bajka.

Charakterystyczne dla języka potocznego jest myślenie w kategoriach typu, tj. taki sposób porządkowania świata, który polega na wydobywaniu z zespołu przedmiotów (np. owoców) jednego najbardziej wyrazistego, typowego (np. jabłka), zaczynającego następnie funkcjonować jako najlepszy reprezentant całego zespołu, jego prototyp (Rosch, 1977), a dalej na definiowaniu prototypu przez zestaw cech utrwalonych, choć niekoniecznie „esen-cjalnych” (np. zapach róży, kwaśność jabłka, latanie ptaka są to cechy przysługujące nie wszystkim różom, jabłkom, ptakom, nie są więc kategorialne w sensie logicznym, są jednak cechami „normalnych” róż, jabłek i ptaków, są cechami typowymi - i zarazem stereotypowymi, tj. utrwalonymi w społecznej świadomości).

W przeciwieństwie do tego kategoryzacje logiczne są tworzone na drodze abstrahowania i ustalania cechy kategorialnej, wspólnej wszystkim okazom klasy (Mackiewicz, 1990; patrz też hasło: Stereotypy językowe).

Typizacja potoczna angażuje zarówno kryteria poznawcze, obiektywne, jak emocjonalne, oparte na wartościowaniu. Typizacja owocuje pewną sta-