122

122 Jerzy Bartmiński, Styl potoczny

z tym większej obrazowości, metaforyczności, a także na ogromnym bogactwie dubletów, tj. równoznacznych wyrażeń służących nie tyle nazywaniu rzeczy, ile ekspresji i zabawie językowej. Na przykład głowa ma w potocznej, kolokwialnej polszczyźnie około 120 synonimów: arbuz, bania, baśka, cekaem, czajnik, czambuł, czapa, czerep, grzywka, kafel, kalafior, kapituła, kapusta, kiepela, krówka, lampa, łeb, łepetyna, makówka, micha, mózgownica, sufit, śmietniczka, pała, żarówka itp. (Lubas, 1978, s. 147). Przeważają pełne obrazowości, żartobliwe metafory.

Bliższa analiza rejestru emocjonalnego wykazała, że nie dubluje on bynajmniej całego słownika neutralnego, podstawowego, lecz tylko jego wybraną, stosunkowo niewielką część, dotyczącą człowieka, jego zachowań fizycznych, psychicznych i społecznych, cech umysłu, stosunków międzyludzkich. Są tu też wyrażenia ogólnie określające zdarzenia dobre lub złe frajda, zadyma, huc-pa, klops, normalka). Siatka nominatywna tego słownictwa jest jednak „zaskakująco defektywna” (Buttler, 1978a), brak w niej np. wyrazów dotyczących aktywności artystycznej, zawodowej i społecznej, brak też swoistych nazw poszczególnych posiłków (poza słowem kolaja), prawie brak wykładników słownych miary (jest tylko kawalątko i kupa), nie ma (albo prawie nie ma) własnych jednostek nazywających rośliny i zwierzęta, precyzujących położenie w przestrzeni, relacje czasowe, właściwości fizyczne przedmiotów, militaria, realia związane z rolnictwem (Buttler, 1978a, s. 44-45).

Istotne jest to, że najważniejsze cechy rejestru zarówno neutralnego, jak emocjonalno-kolokwialnego są dla nich obu wspólne: wiążą się ze sferą codzienności, odnoszą się wprost do człowieka i jego otoczenia w warunkach dość elementarnego bytowania. Oba rejestry cechuje antropocentryzm i konkretność.

/

potocznego:

zróżnicowanie

rejestry swobodny i staranny

Znany ze szkoły problem odpowiadania „pełnym zdaniem” dobrze pokazuje, na czym polega drugie istotne zróżnicowanie środków stylu potocznego, powodowane przez sytuację, a obejmujące składnię, fonetykę, słownictwo wypowiedzi (ustnych, ale w dużym stopniu też pisanych). Gdzie spotkałeś Piotra? Na Świętokrzyskiej. Odpowiedź eliptyczna jest normą w swobodnej konwersacji. Gdzie urodził się Mickiewicz? Mickiewicz urodził się w Zaosiu koło Nowogródka. Odpowiedź „pełnym zdaniem” jest wyznacznikiem staranności założonej przez wzór zachowania się w sytuacji szkolnej, jest też ostentacyjną oznaką deklarowanego szacunku dla rozmówcy. Wzory polszczyzny starannej stanowią