DSC08233 (3)

Jtrty Bartmiński, Styl potoczny

128

Dla potocznej kategoryzacji świata charakterystyczna jest zasada kolek-C)i, czyli naiprostszego porządkowania zjawisk rzeczywistości przez łączenie podobnych elementów w ??pspnły naniralne^ra nTe ~Iogiczne . Naiwny, potoczny obraz świata składa się nie z jednostkowych przedmiotów, lecz z ich grup ułożonych na zasadzie „jedności czasu, miejsca i akcji”, z całych zespołów występujących tu i teraz i przeznaczonych do czegoś: koszula, spodnie, buty, czapka - to części ubrania; nóż, talerz, chleb, masło, herbata, obrus - to „zespół śniadaniowy”; stół, krzesło, łóżko, szafa - to rzeczy składające się na wyposażenie pokoju mieszkalnego. Zespoły takie, poprzedzające w rozwoju myślenia człowieka etap powstania pojęć logicznych (których istotą jest umiejętność tworzenia klas), mają strukturę określaną przez psychologów (Wygotski, Piaget) mianem kompleksów i kolekcji. Są one podstawą funkcjonowania charakterystycznych dla języka potocznego pojęć kolektywnych, takich jak meble, odzież, warzywa. Potoczna świadomość utrwala jeszcze bardziej złożone obrazy: domu, ulicy, biura, dworca, restauracji, klasy szkolnej itd. Kolekcje mogą mieć zróżnicowaną strukturę wewnętrzną, odpowiednio do ważności elementów dla mówiącego (Bartmiń-ski, 1990; Niebrzegowska, 1998).

Ustabilizowanym w pamięci (indywidualnej i zbiorowej) zespołom rzeczy odpowiadają pewne podobnie ustabilizowane sekwencje zdarzeń, oparte na naturalnym następstwie czasowym lub związkach logicznych (przyczynowo-skutkowych), całe scenariusze codziennych zachowań czy scen: wstawanie, posiłek, praca, egzamin, wizyta, lekcja, zakupy itp. Tworzą one ramy konstrukcyjne dla tworzenia potocznych opowiadań i opisów (por. Kurcz, 1987, s. 323-334). Pierwsza gramatyka tekstu (Władimira Proppa Morfologia bajki) pokazywała właśnie ustabilizowane sekwencje zdarzeń w podstawowym fabularnym gatunku literackim, jakim jest bajka.

Charakterystyczne dla jeżyka potocznego jest myślenie w kategoriach ty-DU^lL-taki sposób porządkowania świata, który polega na wydobywaniu _z zespołu przedmiotów (np. owoców) jednego najbardziej wyrazistego, typowego (np. jabłka), zaczynającego następnie funkcjonować jako najlepszy reprezentant całego zespołu, jego prototyp (Rosch, 1977^, a dalej na definio-waniu prototypu przez zestaw cech utrwalonych, choć niekoniecznie „esen-cjalnych” (np. zapach róży, kwaśność jabłka, latanie ptaka są to cechy przysługujące nie wszystkim różom, jabłkom, ptakom, nie są więc kategorialne w sensie logicznym, są jednak cechami „normalnych” róż, jabłek i ptaków, są cechami typowymi - i zarazem stereotypowymi, tj. utrwalonymi w społecznej świadomości).

W przeciwieństwie do tego kategoryzacje logiczne są tworzone na drodze abstrahowania i ustalania cechy kategorialnej, wspólnej wszystkim okazom klasy (Mackiewicz, 1990; patrz też hasło: Stereotypy językowe).

Typizacja potoczna angażuje zarówno kryteria poznawcze, obiektywne, jak emocjonalne, oparte na wartościowaniu. Typizacja owocuje pewną sta-

mm 3rW2Vór>stf

Trzy główne opozycję potocinofc,_'    _ ___]29

bilnością wizji świata, oznacza preferencje dla wspólnotowego, a nie indywidualistycznego widzenia rzeczywistości.

Trzy główne opozycje potoczności

Styl potoczny wchodzi w trzy podstawowe relacje, które wyznaczają mu pozycję w systemie wariantów współczesnego języka polskiego.

uniwersalna,

oparta na znanej wszystkim językom i kulturom .różnicy między życiem -a sztuka, między działaniami praktycznymi a magicznymi. Jest to opozycja najstarsza, powstająca w najwcześniejszych stadiach dyferencjacji językowo--kulturowej, obecna już w ustnej postaci kultury i nieredukowalna w tym sensie, że nawet najmniej stylistycznie rozwinięty język dysponuje dwoma stylami, potocznym i poetyckim (patrz hasło: Styl artystyczny).

Opozycja: potocz n ość a naukowość ma zasięg ograniczony historycznie i kulturowo, jest związana z zaawansowanym stadium kultury. z powstaniem nauki i jej swoistych reguł konceptualizacii rzeczywistości. odmiennych od reguł potocznych (patrz hasło: Styl naukowy). Jest znamienna zwłaszcza dla kultury realizującej wzorce racjonalistyczne i pozytywistyczne, a więc dla XIX- i XX-wiecznej kultury miejsko-przemysłowej. Wiedza i język naukowy bazują na wiedzy i języku potocznym.

„Wiedza potoczna wyrażona w zwykłym języku codziennym, obarczonym różnego rodzaju wadami, stanowi zasób cennego materiału, który nauka wykorzystuje, przetwarzając go i uszła chetniając, a w końcu zaś włączając do zespołu krytycznie rozważonych i uznanych twierdzeń. [...] Zdania języka potocznego, zawierające nieusysteinatyzowaną wiedzę, przeradzają się w należycie uzasadnione twierdzenia naukowe; pojęcia nieostre, wieloznaczne, chwiejne zostają na nowo zdefiniowane i zaopatrzone w ściślejsze, bardziej operatywne kryteria stosowalności; często zastępuje się je pojęciami metrycznymi, które pozwalają na formułowanie praw stwierdzających ilościowe zależności między zjawiskami. [...] Proces przeistaczania się nieścisłych pojęć potocznych w doskonalsze, często metryczne pojęcia naukowe zachodził - rzecz jasna - od wieków. Świadoma refleksja metodologiczna nad tym procesem jest osiągnięciem nowszym" (Pawłowski, 1977, s. 33-34; por. też Gajda, 1990, s. 23-27).

Wzajemne relacje obu tych stylów językowych na płaszczyźnie poznawczej polegają nie na wyższości jednego nad drugim, lecz na tym, że język i myślenie naukowe w stosunku do języka i myślenia potocznego mają charakter węższy, rezydualny.

„Racjonalności naukowe występują jako trwale cechy i jako usankcjonowane ideały tylko w działaniach rządzonych przez nastawienie naukowego teoretyzowania. Swoistą cechą działań rządzonych przez nastawienie codzienne jest nieobecność tych racjonalności zarówno jako stałych cech, jak