SNV36601

380 OŚWIECENIE

nowych instytucji kulturowych oraz form życia literackiego i obiegu piśmiennictwa. Oświecenie było okresem bujnego rozwoju -+ czasopiśmiennictwa, rozkwitu i wzrostu produkcji księgarskiej (-» drukarstwo — księgarstwo). Rolę stymulującą wobec literatury zaczęły odgrywać takie zjawiska, jak -»konkursy literackie i naukowe oraz -» odznaczenia literackie, -> polemiki literackie zaś stawały się wyrazem polaryzacji stanowisk i szczególnej aktywności środowisk twórczych. Obok rozwijających się i przekształcających form -+ mecenatu ważną funkcję w rozwoju życia umysłowego spełniały towarzystwa naukowe i literackie. Istotnym czynnikiem rozpowszechniania idei oświeceniowych i wychowywania społeczeństwa stał się również -* teatr. Funkcjonowanie nowych form i instytucji żyda literackiego pozostawało w związku z krystalizacją świadomośd literackiej, znajdującej wyraz również w zjawiskach występujących wcześniej jedynie sporadycznie, np. w krytyce literackiej i teatralnej.

Oświecenie było ważnym i przełomowym ogniwem w rozwoju europejskiego kręgu kulturowego. Właśdwośd światopoglądowe ideologii oraz form żyda umysłowego i literackiego sprawiły, że stało się ono formacją otwierającą rozwój kultury nowoczesnej. Cały szereg warto-śd i instytucji kulturowych ukształtowanych w tym okresie i wyróżniających formację oświeceniową od poprzednich weszło na stałe do nowożytnej świadomośd humanistycznej — jak np. uznanie nie skrępowanych niczym praw rozumu i nauki oraz ideałów powszechnej wolnośti i równości, przekonanie o istnieniu postępu, o ważnej roli wiedzy i oświaty, rola pracy, obiegu informacji i piśmiennictwa, formy ich rozprzestrzeniania.

Stratyfikacja wewnętrzna. Wspomniano już wyżej, że formacja oświeceniowa nie odznaczała się pełną wewnętrzną jednolitością postaw i poglądów. Już fakt antynomicznośd charakteryzującej mysi epoki powodował zróżnicowania stanowisk, związane z silniejszym akcentowaniem przez m YŚbdeh jednej łub drugiej strony opozycji. Jednak w dziedzinie światopo-głącta. ideologa. filozofii wewnętrzne podziały nie były w pełni wyraziste i jednołifee, okładały się na wieki prirrinijącycb sśę playczyznarh Sie da się wyróżnić w oświeceniu Ima działowych, które by przebiegały jednocześnie przez wszystkie ełe-■e*y składowe foeeaep i dzidiy ją na wyraźnie wyodrębnione prądy oęńlnnknltnrowe. Oiwiece-n nie przejawrar zazwyczaj iw inlfnairi grupowych różnic, ijfjryrh twórców wokół jęko-gnmow i wyraźnie nikliilijifji '~ twórcze i m-ukknaae środoweka. Różne pueciwsuwne |wfcjg ■wwtewty wewnętrzne otwrrnwi nie okh-się na ogół w wyraźne nurty, obeymayące konsekwentnie wszystkie dziedziny myśli i aktywności twórczej, obszar zaś identyfikacji kulturowej obejmował formację jako całość. Utożsamiano się po prostu z oświeceniem. Natomiast bardziej wyraziste zróżnicowania wewnętrzne dadzą się zauważyć w obrębie poszczególnych składników formacji. Obejmowały one różne dziedziny światopoglądu, jak stosunek do religii (oświecony chrystianizm, deizm, ateizm), orientacje społeczno-polityczne (arystokratyczno-oligarchiczne, szlachecka demokracja, mieszczańska demokracja, tendencje ludowo-komunistyczne), prawno--ustrojowe (oświecony absolutyzm, konstytucyjny monarchizm, republikanizm), wreszcie teorie ekonomiczne (m. in. fizjokratyzm), pedagogiczne, etyczne, a także doktryny estetyczno-literackie i piśmiennictwo artystyczne. I w tym zakresie jednak podziały i cechy szczególne znamienne dla wyodrębnianych całości kształtowały się również w zależności od tradycji i wewnętrznej sytuacji kulturowej konkretnych wspólnot etnicznych. Oświecenie było przy tym epoką, w której dokonywały się nieustannie przemiany postaw, zachodzące nie tylko w strukturze całości, ale w poglądach, warsztatach i dążeniach twórczych poszczególnych autorów: przykładem są choćby meandry teorii estetycznych Diderota czy twórczość Voltaire'a sytuująca się między tradycyjnym poematem epickim a nową, typowo oświeceniową formą powiastki filozoficznej; w Polsce podobne zjawiska egzemplifikuje twórczość F. Zabłockiego, F. D. Kniaźnina, S. Trembeckiego, J. Niemcewicza, a w pewnym stopniu również L Krasickiego. W zakresie poglądów estetycznych i dokonań literackich oświecenia polskiego przyjęło się ostatnio — dla celów porządkujących te różnorodne zjawiska — wyodrębnianie trzech głównych prądów literackich: -* klasycyzmu, -*■ sentymentalizmu i -* rokoka. Przywykło się także wyróżniać w twórczości literackiej tych czasów pewne szczególne zjawiska, związane bądź to z indywidualnościami twórczymi, bądź szczególnie wyrazistymi tendencjami, najdalej wykraczającymi poza kluczową dla estetyki i literatury oświecenia tradycję klasycyzmu; tendencjami, którym przypisywane są funkcje preromantyczne, np. -* osjamzm, -» youngizm, -* gessneryzm, -» gotycyzm, ster-mm

Kryzys oświecenia. Rozpoczął stę w ostatnim ćwierćwieczu XVIII tfnlppfo Miał genezę zarówno w płaszczyźnie filozoficzno lwia topogkądowej, jak i historycznej. W tej pmwncj pankiem wyjściowym były coraz bardziej nświa-damianc wewnętrzne antynomie światopogłąda oświecenia- Krytycyzm niwiriimnwy obróci at parówko T*kvrmnm formacji, która go wydała, został skierowany wfeśne przeciw jtj głównym dogmatom: rozamowi, doswmdczema, rnmrnar