SNV36616

500 PUŁAWY

koncepcja ośrodka puławskiego. Zmianie tej pa-tronuje przekonanie, że najważniejszą misją dziejową stało się zachowanie własnej narodowości i ocalenie symboli chwały. Ze środowiska literackiego i kulturalnego przekształcąją się Puławy w miejsce apoteozowania heroicznej przeszłości kraju, pielęgnacji narodowej tradycji i pamiątek. Ośrodek ma w tym czasie ambicje stać się nie tylko symbolem polskości i patriotyzmu, ale i miejscem przechowującym trofea, wybranym okręgiem, w którym otacza się kultem symbole narodowości i rycerskości. Wyraźne jest także dążenie do stylizacji sakralnej. Muzea puławskie mają być terenem hierofanii narodowej. Rozwija się puławski historyzm, folkloryzm, sentymentalnie interpretowany fizjokratyzm, kult rycerstwa i ideałów wolnościowych. Tego typu zainteresowania dochodzą do głosu zarówno w typie zbiorów muzealnych, jak też w poezji związanej z Puławami lub rozwijającej się z inspiracji ośrodka. W tym czasie wzrasta ranga tematyki patriotycznej, rycerskiej i historycznej (Niemcewicz, J. P. Woronicz, L. Kro-piński), zwiększa się rola pierwiastka uczuciowego (J. Lipiński, F. Bernatowicz), zmienia koncepcja aprobowanego bohatera (kochanek i rycerz). W literaturze i sztuce zaczyna dominować estetyka późnego sentymentalizmu, nasycona zawsze typowym dla Puław idyllizmem i kultem ideałów arkadyjskich. Nowej roli Puław sprzyja po r. 1795 degradacja Warszawy jako ośrodka stołecznego.

Po trzecim rozbiorze bardzo ważną rolę gra I. Czartoryska (A. K. Czartoryski przebywa najczęściej w Sieniawie, synowie — Adam Jerzy i Konstanty na dworze petersburskim jako „zakładnicy lojalności’*, Niemcewicz po uwolnieniu z twierdzy Pietropawłowskiej wyjeżdża wraz z Kościuszką za granicę, obłąkany po utracie niepodległości Kniaźnin przebywa w Końskowoli pod opieką F. Zabłockiego). Kieruje ona rozbudową pałacu, organizacją ogrodu angielskiego, budową Świątyni Sybilli, Domu Gotyckiego, kolekcjonowaniem zbiorów muzealnych. Rezydencję puławską powiększono wtedy o dwa skrzydła według projektu sporządzonego przez Aignera. Zmienił on rokokowy styl dawnego budynku nadając mu bardziej klasycystyczny charakter. Inwazja nowego gustu przejawia się najpełniej w organizacji ogrodu puławskiego, którą kierował sprowadzony przez Czartoryską z Anglii J. Sawage. Nowy ogród puławski, realizujący założenia ogrodu angielskiego (-* ogrody), obejmował w jednolitej formie krajobrazowej lasy, pola, łąki, nawet prawdziwe chaty wiejskie. Pierwotne zróżnicowanie między ogrodem górnym o regularnym układzie alei a tzw. Dziką Promenadą, znajdującą się w południowej, dolnej części parku, zostało zatarte. W r. 1805 ukazało się studium 1. Czartoryskiej Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów. Stanowiło ono syntezę doświadczeń i przemyśleń autorki w pracy nad utworzeniem w Puławach angielskiego parku, który służył wzorem wielu magnackim rezydencjom.

Przebudowany ogród wypełniła księżna licznymi pamiątkami i pomnikami. Tu stanęła Świątynia Sybilli zwana początkowo Świątynią Pamięci — przeznaczona na muzeum eksponatów narodowych, a następnie Dom Gotycki, pomyślany jako panteon chwały polskiej i obcej oraz miejsce emocjonalnie interpretowanych pamiątek. Kształt architektoniczny pierwszego muzeum, nawiązujący do rotundowych świątyń: Westy w Rzymie i Sybilli w Tivoli, miał głęboką symboliczną wymowę. Odwoływał się zarówno do skojarzeń związanych z rotundą — formą stosowaną najczęściej przy budowie kościołów i panteonów — jak i z mitami sybilińskimi. Wieszczą siłę przypisywano również zbiorom muzealnym zgromadzonym w świątyni pamięci. Miały one eksponować heroizm polskiego oręża od czasów najdawniejszych. Mocny akcent ideowy położyła Czartoryska na historię polskich królów i sławnych hetmanów. Dużo miejsca zajmowały militaria historyczne. Buławy Michała Wiśniowieckiego, Jana Zamoyskiego, Stefana Czarnieckiego, Sieniawskiego, pałasz Łokietka, miecz Jagiełły, kordelas Batorego, pałasz Kościuszki to zaledwie parę przykładów obrazujących ideę walki zbrojnej eksponowanej w puławskim muzeum. Na najwyższy piedestał narodowy wyniesiono Zamoyskiego, Żółkiewskiego, Chodkiewicza, Czarnieckiego, z bohaterów współczesnych otoczono kultem przede wszystkim Kościuszkę i księcia J. Poniatowskiego. Główny panoplioo królewski w absydzie sali górnej, las zdobycznych chorągwi, szkatuła królewska, barwne trofea, królewskie relikwie i klejnoty, często wzięte z Wawelu, miały sugerować, iż nie może zginąć naród o tak szczytnej tradycji, że przeszłość, jak głosił napis na frontonie świątyni, może kształtować przyszłość („Przeszłość przyszłości”). Ta grupa pamiątek zawierała najsilniejszy ładunek ideologii politycznej i narodowej. Niosła z sobą wyraźną akceptację ideałów wolnościowych i niepodległościowych, a przez uwypuklenie wątku rycersko-hetmań-sko-królewskiego przeciwstawiona została zaborczym krokom państw ościennych.

Nieco inne cele stawiało przed sobą drugie muzeum puławskie — Dom Gotycki. Sprawy polskie zostały w nim wtopione w szerokie tło zjawisk światowych. W sześciu pomieszczeniach muzealnych ułożono zbiory z różnych epok i o różnej wartości historycznej. Zwaloryzowany emocjonalnie i znaczeniowo był tu przede wszystkim temat narodowowyzwoleńczy. Pamiątki po przedstawicielach walk o niepodległość — Wilhelmie Tellu, Joannie D’Arc, Washingtonie, miały stałą płaszczyznę odniesień — współczesną sytuację Polski. Z zapotrzebowaniami współczesnych na heroiczne wzorce postępowania korespondowała również