SNV36619

m )| AWY

budową i upiększeniem rezydencji* IV r. 1815 centrum tycia umysłowego I towarzyskiego st«\jo się Warszawa* istotno muc renie w rozwoju tycia umysłowego zyskają Wt Wilno, l wów, nieco |kS/ ni^j Kruków, Poznań. Wrocław, Pałac puławski tHnvoh pustoszeje, Pi zęby wa tu nąjczęścią) l* (Vat -totyska i kj nąjbliśs/e otoczenie, w locie bawi Wirtcmberska # gronem zaprzyja/nionych poetów om# wychowawcami, Głównym terenem d/iałal-ihvVi literackimi Marii stąjo się jednak Wais/awa. ad#ie kslękuu otwiera własny salon na l os;nic ora/ działa jako członek warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, Adam Jerzy j>ełm od r. 1805 fiink-oję kuratora okręgu naukowego wileńskiego, a od 1815 wiceprezesa Rządu Tymczasowego królestwa Polskiego* następnie czhmka Rady Administracyjnej W związku » uteakcyjnicniem się polityki Aleksandra 1 ogranicza po r. 1818 swoja działał-ność do spraw kuratorium wileńskiego i często wyjcAUa za granicę. 17IV 1824, po procesie filaretów, podaje się do dymisji.

W tym okresie młodsza generacja Czartoryskich zaczyna zajmować coraz więcej miejsca w tyciu kulturalnym epoki, Znakomitą indywidualnością literacką okazi\je się przede wszystkim Wir-temberska. Jęj powiek Molwimi, etyli Domydlrtok* semi (18tb) zyskała opinię pierwszego polskiego studium psychologicznego i stała się wydarzeniem w tyciu literackim stolicy i Puław. W nowo odnaleziony spuściinio Wirtcmbcrskięj najbardziej wartościowy jest rodzaj podróty sentymentalny pt. Nhktón stlarstnUiy mydli i uczuciu iotmm ta gromeg. Inspiracji twórczy dostarczyć księżnie woju* do Włoch (1816— 18l8k Utwór ten kontynuował sternowski typ „podróty", poświęcony nie opisowi faktów czy przygód, ale uczuć i osobistych sytuagi woja zera W 1817 r. ukazał się PiW-yrsym w Dohrumiht l, Czartoryskiej wzbogacony Powk\\Vi<mii wiejskimi Wirtemberskięj. To dzieło, przeznaczone dla dzieci z ludu, zawieraV popular* ny wykład kształcący historii i zestaw nauk moralnych na utytek włościan. Inicjatorem utworu* stojącego na pograniczu beletrystyki i popularnego podręcznika szkolnego, był A. K. Czartoryski, szczególnie zainteresowany rozwojem oświaty chłopów. Outy udział Wirtcmbcrskiej w tyciu literackim widoczny jest szczególnie na tle jej działalności w salonie warszawskim i w rcz.ydo.nyi puławskiej. Obecnie ona stąjc się adresatką wielu komplementów poetyckich, wierszy okolicznościowych czy literackich dedykacji. Do grona jęj przyjaciół-poetów naleią: Kropiński, J. M. Fredro* lino-wski, w jej salonie bywa Niemcewicz. Matuszowie/, Mostowski i inni. W archiwum Czartoryskich przechowały się tomiki poezji, często nie publikowanych, składane księJnic w dowód sympatii i szacunku. Z osobą Wirtembcrskiej naloty więc wiązać „prywatny* nurt poeąji puławskiej, składąiący się na ciekawe archiwum pnyjaini sentymentalny.

_ 503

Rola Puław ogranicza się powoli do zadań wiejskiej rezydencji magnackiej. Rozwijają się ró>-iw typy letnich za baw, w których uczestniczą zarówno goicie, jak i domownicy: fety organizowane na Kępie, „tywe obrazy**, „prace wiejskie" w fer mach i hołcnderniach* pełno galanterii turnieje, walki i szturmy oparto na stylizacji rycerskiej, widowiska o zabarwieniu egzotycznym, szczególnie orientalnym itd, Ro/wjjąją się modno w tym czasie gry towarzyskie, szarady „synonimy", konkursy na literackie improwizacje, Puławy odrzucają zdecydowanie typ rozrywek popularnych na Innych dworach magnackich: polowaniu, igrzyska myśliwskie, zajazdy towarzyskie, hulaszcze karnawały, Intelektualizmem, atmosferą literacką, „uczonymi** zabawami wyróJniąją się spośród innych rezydencji arystokratycznych. Odtywu jednocześnie wzór miejscowości - cichej przystani, arkadyjskiego zakątka, siedliska „pięknych dusz" szukających wytchnienia na łonie natury i w gronie rodziny oraz rozumiejących się wzajemnie przyjaciół. Wyminą jest w okresie Królestwa Kongresowego cmocjonali/ncjrt tyciu i obyczajów, cechująca przede wszystkim środowisko puławskie. Puławy lansują własny sposób organizacji tyciu, własny rycerskie i sentymentalne - obyczaje, propagują w dalszym ciągu narodów ość i polskość, choć istnienie okrojonego państwa zaciera juł intensywność i atrakcję ezolowty tendeneji pierwszych lat poro/biorowych.

Nowe postawy wobec tycia i akceptacja nowych systemów wartości są dziełem przede wszystkim młodszej generacji Czartoryskich. Starsze pokolenie, mimo częstych deklaracji sentymentalnych. by ło właściwie bardzo racjonalistyczne. Wir-temberska. Adam Jerzy, Konstanty obierają odmienne, nii czynili to rodzice, formuły własnego losu, bardztęj dosłownie interpretują kodeks sentymentalnych cnót z uczuciem na miejscu pierwszym. Nowe wątki zainteresowań i upodobań, literatura pełniąca fiinkcję preromuntyczną nic doprowadziłyby jednak środowiska do akceptacji światopoglądu romantycznego. Puławom obcy był zawsze rewolucjonizm i radykalne przełamywanie norm społecznych, estetycznych i obyczajowych. Literatura tego środowiska, związana mocno z Życiem arystokracji, mogła się definiować tylko w kategoriach preromantycznych. Ty p rezydencji magnackiej i magnackiego mecenatu* literatury uczonych i czułych ośrodków* nie zmieściłby się w nurcie romantycznego sposobu myślenia, nawet gdyby Puławy nie zostały w r. 1851 /niszczone. Po r. 1851 Adam Jerzy wyemigrował do Pary Ja. dokąd podątyła za nim Wirtembcrska po śmierci matki (18551 w Wysocku Dobru Czartor\ -skich uległy konfiskacie na rzecz rządu carskiego, a zbiory puławskie zostały ukryte i następnie wywiezione do dóbr galicyjskich, a stamtąd do Hotelu l amhert w Pary>u W 2. poł. XIX w wróciły do