Magazyn6
8601

678

CIEŚNINY I MORZE CZARNE

niona przez dwa statki niemieckie, dające jej zupełną przewagę nad flotą rosyjską, Rosja musiała z wykonania swych planów zrezygnować, ale manifest wojenny Mikołaja II przeciw Turcji wyraźnie zapowiadał spełnienie „dziejowej misji" Rosji i opanowanie C. Rosja wszczęła z sojusznikami zachodnimi pertraktacje co do losów Stambułu i C., żądając przyznania sobie prawa aneksj i Stambułu, obu brzegów Bosforu i zach. wybrzeża M. Marmara i Dardaneli. Anglja godzi się na to 12. III. 1915 r., Francja 10. IV. t. r., Włochy 2. XII. 1916 r., dwa pierwsze państwa niezbyt szczerze. Rumun ja, niepowiadomiona o pertraktacjach, domyślała się ich i czyniła wszystko, starając się porozumieć z Grecją i zrazu też z Bułgarją, by uniemożliwić usadowienie się Rosji w C. Rosja obiecywała zaspokoić interesy gospodarcze państw mniejszych. Ale rewolucja rosyjska przyniosła tu zmianę: rząd tymczasowy wprawdzie żąda jeszcze władzy nad C., ale Sowiety 20. X. 1917 r. w swych warunkach pokoju żądają już tylko neutralizacji C. Na arenę wyszła zato Anglja. Zawieszenie broni, zawarte z Turcją 30. X. 1918 r., przewidziało otwarcie C. i zajęcie ich przez aljantów. Kwestjonowany zresztą traktat tajny z 2. IX. 1919 r. poddawał C. pod kontrolę Anglji, a traktat Sewrski, 10. VIII. 1920 r., oddawał zach. brzeg M. Marmara i płw. Gallipoli Grekom, pozostawione zaś Turcji brzegi Bosforu i azjatycką stronę M. Marmara i Dardaneli zupełnie zdemiłitaryzowano, podobnie jak grecki brzeg europejski. Leżące u wjazdu do C. wyspy Imbros i Tenedos (żądane w 1915 r. przez Rosję) dostała Grecja. Ale Turcja nie poddawała się: Pakt Narodowy Turecki, 28. I. 1920 r., przewidywał otwarcie C. tylko dla statków handlowych, żądając niizem nieograniczonej suwerenności nad C. Żąda tego i ruch narodowy Kemali-stów, którzy po zwycięstwie nad Grekami uzyskują w traktacie Lozańskim, 24. VII. 1923 r., przedewszystkiem zwrócenie Turcji europejskiego brzegu M. Marmara i Dardaneli, a także znaczne złagodzenie postanowień demilitaryzacyjnych, które w traktacie Sewrskim czyniły suwerenność Turcji w obszarze C. iluzoryczną. Art. 23 traktatu Lozańskiego stwierdzał, że C. są wolne dla statków wodnych i powietrznych wszystkich państw w czasie pokoju i wojny, a osobna, dołączona do traktatu „Convention concernant le regime des Detroits" określa warunki przejazdu tych statków. Turcja, nawet gdyby prowadziła wojnę, nie mogła w żadnym razie całkowicie utrudnić żeglugi statków neutralnych; na brzegach C. zostały zniesione wszelkie fortyfikacje i zakazane utrzymywanie garnizonów. Turcja otrzymała ponownie wyspy Imbros (Imroz) i Tenedos (Bozcaada), ale i one uległy de-militaryzacji, podobnie, jak sąsiadujące wyspy greckie. Na konferencji w Lozannie ujawniła się nowa zamiana ról: Sowiety żądały zamknięcia C. dla flot wojennych, podczas gdy Anglja domagała się ich otwarcia — zasada wolności mórz. I ten stan rzeczy przedłużał się: Sowiety były stale niezadowolone, że jakaś obca flota wojenna mogłaby wpłynąć na M. Czarne, a Anglja zazdrośnie strzegła prawa swych okrętów wojennych do strażowania na każ-dem morzu w razie potrzeby. Miała tu poparcie Grecji, Rumunji i Bułgarji, które domagały się również stałego otwarcia C.

8. Stan rzeczy obecny. Turcja bardzo niechętnie znosiła to ograniczenie swej suwerenności i, mając zawarte z Sowietami liczne porozumienia polityczne i morskie, zgodnie z niemi żądała od 1933 r. oficjalnie w Genewie zniesienia klauzul demilitaryzacyjnych w C. Zrazu napotykała tu na bezwzględny opór Anglji i nawet swych sojuszników z Porozumienia Bałkańskiego, Grecji i Rumunji, ale stanowisko tych ostatnich zmieniło się wkońcu pod wpływem perswazyj tureckich i odpowiednich gwarancyj co do swobody handlu w C., a Anglja w czasie konfliktu z Włochami, w ^r935/6 r., potrzebowała Turcji dla uzyskania od niej ewentualnej pomocy. Wobec tego akcja turecka w r. 1936 spotkała się już z sukcesem. Zręcznie przeprowadzona, z podkreśleniem, iż Turcja nie chce jednostronnie via facti łamać przyjętych zobowiązań, lecz żąda zgody swych kontrahentów, akcja ta, popierana przez Sowiety i przez Porozumienie Bałkańskie, spotkała się z przychylnem stanowiskiem Mocarstw i na konferencji w Montreux, 22. VI. — 20. VII. 1936 r. doszło (bez udziału Włoch, które się absentowały) do zredagowania nowej konwencji o statucie C., głównie na podstawie szczegółowego projektu tureckiego. Nowa konwencja, z datą 20. VII. 1936 r., zniosła demilitaryzację C, i wprowadziła ograniczenia co do przejazdu statków wojennych przez C., wyłączając zupeł-