Magazyn6
8401

676

CIEŚNINY I MORZE CZARNE

30 milj. rubl.). Wszystkie bogactwa naturalne Rosji, Ukrainy, Kaukazu najlepszą drogę zbytu znajdowały zawsze przez C. — Natomiast strona polityczna zagadnienia C. ulegała w przeszłości i, być może, ulegać będzie jeszcze w przyszłości wcale poważnym zmianom. Polityczny charakter przybrała kwestja C. dopiero z chwilą usadowienia się Rosji na płn. brzegach M. Czarnego, które wtedy przestało być tureckiem marę clausum. Wówczas dla Rosji pojawił się problemat wyjścia na M. Śródziemne, a dla dzierżącej władztwo nad C. od XV w. Porty problemat przeciwny: strzeżenia tych przejść wyłącznie dla siebie. Nad Bosforem znajdował się mózg i serce Imperjum Osmańskiego. Pojawienie się przed Stambułem floty rosyjskiej albo jakiejkolwiek obcej wogóle, mogło być śmiertelnym ciosem dla Turcji. Ten, kto zawładnąłby C., przerwałby połączenie między europejską a azjatycką częścią Imperjum; musiała więc Porta strzec C. i dla obrony łączności te-rytorjum i dla chronienia centralnego jego ośrodka. Gdy w II poł. XIX w. pojawiły się na wybrzeżu M. Czarnego dwa nowe państwa: Rumunja i Bułgar ja, i one stanęły na stanowisku, że przejazd przez C. powinien być wolny. Znaczenie tych państw dla rozwiązania kwestji C. było przed wojną minimalne. W grę wchodziła tu wyłącznie Rosja, dla której uwięzienie floty czarnomorskiej w r. 1904—5 stało się jedną z przyczyn klęski w wojnie z Japonją. W ciągu XIX i XX w. Rosja bezustannie czyni starania, by bezpośrednio nad C. zapanować, albo chociaż podzielić nad niemi władzę z Turcją, a wkońcu już pragnie dopuścić do współudziału i oba pozostałe państwa czarnomorskie. Po stronie przeciwnej Turcja broni zazdrośnie swej pełnej władzy nad C., wspomagana w tern najczęściej przez rywalkę Rosji na Bliskim Wschodzie, Anglję. Przewrót zupełny następuje dopiero w czasie wojny światowej.

2. Boje o Cieśniny w epoce nowożytnej i najnowszej aż do r. 1923. Od chwili podboju przez Turków wszystkich wybrzeży mórz Czarnego i Egejskiego, przez Bosfor i Dardanele przepływały tylko statki tureckie. M. Czarne było zamkniętem morzem tureckiem i chociaż od strony M. Śródziemnego bywały dopuszczane obce statki handlowe do Dardaneli, wykluczony był ich przejazd na M. Czarne. Wyłączności bandery tureckiej na tern morzu strzegła Porta bardzo ściśle. Jeszcze w 1718 r. pokój Pożarewacki [Passarowitz] przewidywał, że austrjackie statki handlowe, kursujące po Dunaju, nie będą mogły wpływać na M. Czarne, a pokój Belgradzki z Rosją w r. 1739 wyraźnie postanawiał, iż ta ostatnia nie może utrzymywać floty na M. Czarnem; towary rosyjskie mogą być przewożone po niem tylko na statkach tureckich. Dopiero traktat w Ku-czuk-Kajnardżi (Cuciuc-Cainargi), 21. VII. 1774 r. (art. 11) dał rosyjskim statkom handlowym prawo przejazdu przez C. z M. Czarnego na Śródziemne i odwrotnie; postanowienie to zatwierdził akt dodatkowy z 10. III. 1789 r. i traktat handlowy z Rosją z 21. VI. 1789 r. (art. 30). Traktaty handlowe i nawigacyjne, zawierane przez Portę z innemi państwami, mówią ogólnikowo o swobodzie żeglugi na wodach tureckich, ale nie wymieniają Bosforu i M. Czarnego, a dostęp do Dardaneli ograniczają specjalnemi przepisami. Z noty, złożonej przez Portę przedstawicielom wszystkich państw obcych 10. VIII. 1798 r., wynika, że w zasadzie przejazd przez C. nie był dozwolony żadnym obcym statkom handlowym, a Porta dopuszczała takie statki do Dardaneli tylko z zachowaniem ścisłych przepisów bezpieczeństwa dla siebie, nie mówiąc zaś nic o możności przejazdu na M. Czarne. Jeśli takie obostrzenia stosowano do statków handlowych, to tern bardziej ostro traktować musiała Porta statki wojenne. Ich przejazd był w zasadzie wykluczony, a wyjątki bywały robione jedynie dla sprzymierzeńców Porty. Tej reguły, którą uznały stopniowo inne państwa, trzymała się Turcja aż do końca istnienia sułtanatu. Wyjątki były czynione: w 1799 ^r-(3. I.-23. XII. 1798), w trakt, sojuszu z Rosją (art. 10); w takimże traktacie z 1805 r. (aneks tajny, p. IV, do trakt, z n/23. IX.), przyczem w samym traktacie (art. 4) obie strony stwierdziły, że M. Czarne ma być zamknięte dla statków wojennych państw trzecich. W 1833 r. traktat w Hiinkar-Iskelesi, 8. VII. 1833 r. (tajny aneks), przewiduje, że C. będą zamknięte dla wszystkich obcych flot wojennych, ale otwarte dla rosyjskiej. W 1853—6 r., w czasie wojny krymskiej C. stoją otworem dla flot z Turcją sprzymierzonych, w 1902 r. w drobnym zakresie dla statków wojennych rosyjskich, a w 19*4 ^r- dla dwu statków niemieckich, przez Turcję później nabytych. Traktat turecko-rosyjski z 1805 r.