Magazyn6
8501

677

CIEŚNINY I MORZE CZARNE

wywołał ze strony Francji protest i Porta odmówiła ^od 1806 r.) przepuszczania statków wojennych rosyjskich przez C. W 1809 r. zasada zamknięcia C. przed statkami wojennemi zostaje po raz pierwszy uświęcona w traktacie międzynarodowym: traktat pokoju z Anglją _z 6. I. 1800 r. (art. ii) stwierdza, że ta „anrienne regle de 1’Empire Ottoman doit etre de memt ob-servee dorenavant en temps de pa.x vis>-a-vis de toute puissance, ąuelle qu’elle soit“; Anglja zobowiązuje się tej zasady przestrzegać i odtąd kolejno uznają ją inne mocarstwa, a nawet Rosja, po zwyciężeniu Turcji, w trakt. Adrjanopolskim z 14. IX. 1829 r. (art. VII) żąda swobody przejazdu tylko dla swych statków handlowych dopiero w 1&33 r., we wspomnianym już układzie z Hiinkar-Iskelesi zdobywa prawa współgospodarza C. Na krótko jednak, gdyż Anglja, która stale stara się nie dopuścić rosyjskich statków czarnomorskich na M. Śródziemne, zawiera 15. II. 1840 r. układ z Rosją, przewidujący zamknięcie C. dla każdej floty wojennej, a 13. VII. 1841 r. zasadę tę potwierdza układ między Portą a Anglją, Austrją, Francją, Prusami i Rosją lait I, mówi o „starodawnej zasadzie Im-perjum Osmańskiego" niemal w tych samych słowach, co traktat anglo-turecki z 1809 r.). Zasady tej żadne mocarstwo oficjalnie więcej nie zakwestjonowało aż do 1915 r. W 1856 traktat Paryski zatwierdza ową zasadę, a nadto zakazuje Rosji utrzymywania na M. Czarnem floty wojennej, jak również i fortyfikacyj nadbi zeznych (1 i 2 aneks). W 1870 r., wobec klęski Francji w wojnie z Prusami, Rosja 31. X. zawiadamia sygnatar juszy traktatu Paryskiego, ze nie uważa się za związaną powyższe-mi ograniczeniami Zbiera się wówczas w Londynie konferencja sygnatar juszy (zamiast Saidynji — Włochy) i 13. III. 1871 r. dochodzi do podpisania nowego traktatu w sprawie C., w którym owe ograniczenia suwerenności rosyjskiej są zniesione (art. 1), ale, przy utrzymaniu zasady zamknięcia C. dla statków wojennych, stwierdza się, że Porta ma prawo w razie wojny dopuścić Jo C. flotę swego sprzymierzeńca (art. 2); dla statków handlowych M. Czarne jest uznane za otwarte i dostępne (art. 3). Rosja chwilowo rezygnuje z domagania się otwarcia C. dla swych statków wojennych: art. 24 preliminarjów San-Stefańskich z 3. III. 1878 r. mówi tylko o przejeżdzie statków handlowych przez C., a oczywiście niczego więcej nie mógł dać Rosji narzucony jej traktat Bei liński (art. 63 zatwierdza układ Londyński z 1871 r.). Rosja jak gdyby chwilowo zupełnie odstępuje od swych planów ekspansywnych na „drodze do Bizancjum"; m. in. w Traktacie Trzech Cesarzy w 1881 r. ponownie uznaje zasadę zamknięcia C. i powtarza to w latach 1895 i 1897, a zato przeciwnie Angna w 1885 r. (deklaracja Salis-burytego) oświadcza, że w razie stwierdzenia, że Porta korzysta z przyznanego jej w 1871 r. przywileju dopuszczenia statków sprzymierzonych pod wpływem postronnym to wówczas i flota angielska będzie miała prawo wpłynąć na M. Czarne. W ten sposób w czwartej ćwierci XIX w. zmieniają się role Petersburga i Londynu. Ale z pocz. XX w obaj współzaw odnicy powracają do dawnych stanowisk; w 1902 r. Rosja żąda od Porty zezwolenia na jednorazowe przebycie C. przez kilka jednostek floty bałtyckiej, a Turcja wkońcu się na to zgadza, mimo zastrzeżeń Anglji. Uwięzienie floty czarnomorskiej w czasie wojny z Japonją, uwydatniające niedogodność zasady z 1841 i 1871 r. z jeJnej strony, a z drugiej ogólny zwrot Rosji ku zagadnieniom Bliskiego Wschodu (ministerjum izwclskiego), sprawiły, że Rosja zaczęła po 1905 r. badać sprawę naw :go statutu C. Izwolski zabiega o zgodę Mocarstw, ale obaj sojusznicy, Francja i Anglja dają odpowiedź raczej odmowną, a tylko Austro-Węgry (1908 r., Buchlau) i Włochy (1909, Racconigi) wypowiadają się przychylniej. Teza rosyjska brzmi obecnie ograniczenia z 1871 r. pozostają w mocy dla wszystkich, z wyjątkiem państw dotykających M. Czarnego, które mają prawo przeprowadzania przez C. także statków wojennych, za pełnem zagwarantowaniem bezpieczeństwa Turcji. Odnośny projekt przedkłada Rosja w Stambule. Porta propozycji tej nie pizyjmuje i w 1912/3 r. Rosja przechodzi okres obaw, iż nad C. usadowią się Grecy, a zwłaszcza Bułgarzy, wobec czego daje Sofji Jo zrozumienia (Bułgar ja pragnie zach. brzegów M. Marmara), że nad C. może panować tylko Turcja albo Rosja; zarazem Rosja pragnie oddalić jak najbardziej Grecję od C. Po zawarciu pokoju, rząd rosyjski intensywnie opracowuje plany zawładnięcia C. przemocą. Gdy z wybuchem wojny flota turecka została wzmóc-