Magazyn6v901

765

ISLAM

dów osiadłych, stali się w krótkim czasie tak wielką potęgą, że żaden z ówczesnych organizmów państwowych nie wytrzymał siły ich uderzenia. Pod ich ciosami padło państwo perskich Sasanidów i uległy prowincje bizantyńskie, Syrja i Egipt. Pochód zdobywczy Arabów poszedł równocześnie na wschód i na zachód, osiągając w ciągu pierwszych stu lat od śmierci Mohammeda niemal swoje najdalsze granice, któremi były Indus i prowincje zachodnie Chin na wschodzie, Atlantyk i Pireneje na zachodzie.

Pod władze Arabów dostały się obszary, mające odwieczne tradycje kulturalne w zakresie religji, sztuki, nauki i organizacji państwowej. Ludność tych obszarów zaczęła masowo przyjmować i., wnosząc do nowej religji swoje stare nawyki myślowe. Pierwotny i. nie mógł wystarczyć potrzebom swych nowych wyznawców, ani ogarnąć wszystkich sytuacyj, wywołanych zmianą stosunków. Okazała się konieczność rozbudowy tak systemu dogmatycznego, jak nauki o obowiązkach. W rozbudowie teologj i i. niepoślednią rolę odegrali nawróceni nań chrześcijanie, wykształceni teologicznie i nawykli do subtelnych roztrząsań teologicznych. Uderza podobieństwo problematyki dogmatycznej obu religij, które wobec późniejszej daty i. może być wytłumaczone jedynie wpływem chrześcijaństwa na i., a nie odwrotnie. Wystarczy tu wymienić spory o stosunek woli człowieka do przeznaczenia i boskiej wszechwiedzy, o przymioty boże i ich stosunek do boskiej istoty, o to, czy słowo boże, Koran, jest przedwieczne, czy też stworzone, aby wykazać wspomniane podobieństwo. Do dociekań teologicznych zastosowano metody logicznego wnioskowania, zaczerpnięte z filozofji greckiej, z którą świat muzułmański zaznajomił się wcześnie za pośrednictwem tłumaczeń syryjskich.

Aby zyskać sankcję religijną dla zasad postępowania w sytuacjach nieprzewidzianych przez Koran, musiano uznać aż trzy nowe, równorzędne z Koranem źródła wiedzy religijnej: tradycję (hadit), zgodę powszechną (idżma) i wnioskowanie na zasadzie analogji (qijas). Przez tradycję rozumie się ustne relacje o sposobie postępowania Mohammeda lub jego bliskich w różnych sytuacjach życiowych, zwłaszcza takich, których nie przewiduje Koran. Relacje te zostały z biegiem czasu opracowane kry

tycznie i skodyfikowane w kilku wielkich zbiorach, mających znaczenie kanoniczne. Sposób postępowania Mohammeda lub jego towarzyszy, stanowiący obowiązujący przykład dla wszystkich następnych pokoleń, nazywa się sunną, skąd nazwa ortodoksyjnego i.: islam sunnicki.    ,

Zasada zgody powszechnej znajduje zastosowanie w wypadkach, w których zawodzą Koran i tradycja. Wychodzi się tu z zapewnienia, włożonego przez tradycję w usta Mohammeda, że dzięki szczególnej łasce bożej ogół muzułmanów nie może być jednomyślnym w błędzie. Każdy więc sposób postępowania, który po pewnym czasie zdobędzie sobie uznanie ogółu wiernych, chociażby początkowo budził nawet opór, staje się dla następnych pokoleń obowiązującą normą, chyba że znów, za zgodą ogółu, wyjdzie z użycia lub ulegnie przekształceniu.

Najwięcej niechęci wywoływała zasada ostatnia: wyprowadzanie nowych norm postępowania na podstawie analogji, aż wreszcie i ona zyskała sobie powszechne uznanie.

4. Rozłam w łonie islamu, sekty, sunnityzm, szyityzm kierunki mistyczne. Jednakowoż ani spory dogmatyczne ani etyczne nie rozna-miętniały w tym stopniu świata muzułmańskiego co różnice w zapatrywaniach na zagadnienia ustroju państwa teokratycznego, a w szczególności władzy naczelnej. Dopiero te różnice doprowadziły do rozłamu i do powstania pierwszych sekt.

Mohammed nie zostawił żadnych postanowień co do następstwa po sobie w kierowaniu sprawami państwa. Praktyka rozwiązała to zagadnienie, przyjmując zrazu zasadę wybieralności kalifa czyli następcy proroka. Wkrótce jednak pojawiły się dążności dynastyczne, dzięki którym na tronie kalifów widzimy dwie następujące po sobie dynastje: Omajjadów i Abbasydów. Wśród walk o kalifat zaznaczyły się trzy odmienne kierunki: kierunek oportunistyczny, godzący się przyznać prawo do władzy temu, kto potrafi faktycznie ująć ją w swoje ręce i sprawować rządy ku pożytkowi ogólnemu, kierunek dynastyczny, uznający zasadę dziedziczności władzy w rodzinie Mohammeda, i kierunek demokratyczny, głoszący, że godność kalifa powinna przypaść z wyboru temu, kto dzięki swoim osobistym zaletom i gorliwości religijnej okaże się najbardziej godnym sprawowania rządów. Pogląd oportunistyczny podzielała większość świata muzułmańskiego, która dziś stanowi sun-