Magazyn64901

45

KAPITULACJE JURYSDYKCYJNE

Turcja przyznawała swym kontrahentom pewne ułatwienia handlowe. — Pierwszą k. zawarł w 1535 r. król francuski Franciszek I z Solimanem II, sułtanem Turcji. Umowy kapitulacyjne uchodziły w oczach Turków za akt łaski padyszacha, były one odwołalne w każdej chwili i traciły moc z chwilą śmierci jednego z władców, którzy je podpisali. Tak np. umowa z 1535 r. była odnawiana i potwierdzana 14 razy w okresie od 1535 do 1740 r. Dopiero k., zawarta w 1740 r. przez Francję z Turcją, uważana była za układ wieczysty i przetrwała aż do wybuchu wojny światowej. Poza Francją, Turcja była związana umowami kapitula-cyjnemi z W. Brytanją od 1579 r., Holan-dją od 1598 r., Węgrami od 1615 r., Austrją od 1718 r., Szwecją od 1737 r., Królestwem Obojga Sycyiji od 1740 r., Toskanją od 1747 r., Danją od 1756 r., Prusami od 1761 r., Hiszpanją od 1782 r., Rosją od 1783 r., Belgją od 1838 r., Stanami Zjednoczonemi Ameryki od 1839 r., Rzeszą Niemiecką od 1840 r., Portugal ją od 1843 ^r- i Grecją od 1855 r — Po przystąpieniu do koalicji państw centralnych, Turcja w dn. 9. IX. 1914 r. zniosła jednostronnie k., co zostało zalegalizowane przez art. 28 traktatu pokoju podpisanego w Lozannie dn. 24. VII. 1923 r. Niemcy zrzekły się k. umową podpisaną 15. I.

1917 r., Austro-Węgry umową z 12. III.

1918 r., a Z. S. R. R. umową z 16. III. 1921 r. W Egipcie k. zostały w zasadzie zniesione już przez traktaty pokoju z 1919 r., zachowano jednak sądownictwo konsularne i Trybunały Mieszane, a nawet Niemcy umową z 1925 r. przywróciły sobie jurysdykcję konsularną dla niektórych spraw spornych. Dopiero na mocy konwencji, podpisanej w Montreux dnia 8. V. 1937 r., wszystkie umowy kapitulacyjne straciły w Egipcie moc od 15 października 1937 r. (patrz niżej).

2. Uzasadnienie kapitulacyj. Cały szereg przyczyn składał się na konieczność zawierania w XVI w. tego rodzaju umów. Powodem prawnym była niepodzielnie panująca wtedy zasada osobowości praw, oraz okoliczność, że prawa religijne i cywilne zlewały się z sobą na Wschodzie muzułmańskim. Powodem psychologicznym był brak zamiłowania i zdolności do handlu u muzułmanów. Wreszcie powodem gospodarczym było wielkie naonczas znaczenie handlu dla dobrobytu i bezpieczeństwa narodowego. Na Dalekim i Średnim Wschodzie dochodził jeszcze do tego niezadowalający stan sądownictwa krajowego, przekupstwo i ignorancja sędziów, oraz stosowanie procedury, obrażającej uczucia humanitarne narodów europejskich.

3. Treść kapitulacyj. Wszystkie k. były ułożone w sposób wadliwy i nieporządny. Postanowienia, odnoszące się do jednej i tej samej kategorji spraw, były rozproszone po różnych działach. W każdej k. można wyodrębnić trzy grupy spraw: umowę handlową, umowę osiedleńczą 1 umowę jurysdykcyjną.

Umowa handlowa gwarantowała cudzoziemcom zupełną wolność handlu i żeglugi. Nie wolno było zmuszać cudzoziemców wbrew ich woli do kupna, sprzedaży lub wyładowania jakichbądź towarów. Cła były obliczane procentowo ad valorem, a stopa procentowa zmieniała się z biegiem lat. Cudzoziemcom przysługiwała wolność od podatków bezpośrednich, płacili jednak podatki od nieruchomości w rzadkich wypadkach, kiedy wolno im było ją posiadać.

W umowie osiedleńczej zezwalano cudzoziemcom zakładać faktorje we wszystkich portach, miastach i miejscowościach tureckich, osiedlać się tam, prowadzić handel, uprawiać rzemiosła i zakładać konsulaty. Żaden Turek bez pozwolenia odnośnego konsula nie miał wstępu na, teren faktorji. Poręczona była cudzoziemcom nietykalność ich osób, mienia i mieszkania. Zniesiono jus albinagii i cudzoziemiec miał prawo rozporządzać w testamencie swym majątkiem. Zniesiono również prawo brzegowe. Uchylono zasadę odpowiedzialności solidarnej i każdy cudzoziemiec odpowiadał za swoje tylko długi i winy. Cudzoziemcy wolni byli od służby w wojsku tureckiem, mogli nosić swój strój narodowy, oraz dowolnie i bez przeszkód zmieniać miejsce pobytu; podlegali jednak przymusowi paszportowemu. — Cudzoziemców nie wolno było prześladować za wiarę; przysługiwała im wolność religijna; mogli wykonywać swe obrzędy w kościołach już istniejących, a na budowę nowej świątyni trzeba było uzyskiwać zezwolenie władz miejscowych. Cudzoziemcy mieli prawo sprowadzać, przechowywać i pić wino i inne napoje wyskokowe. Wolność pielgrzymek do Ziemi Świętej była zagwarantowana. Przejście na islam obwarowane było szeregiem warunków, mających na celu niedopuszczenie do jakiejkolwiek w tym kierunku presji. Kon-