Magazyn62501

LUDNOŚĆ

nia inne, przedewszystkiem strukturę zawodową ludności, omawiają artykuły odpowiednio zatytułowane.

Zakres cech demograficznych ludności, badanych przez spisy różnych krajów, wykazuje znaczne różnice. Obok najważniejszych z tych cech, uwzględnianych przez wszystkie spisy, znajdujemy w poszczególnych krajach rozmaite pytania specjalne, podyktowane przez specyficzne dla każdego kraju i każdej epoki zagadnienia aktualne.

Najbardziej podstawowe pytania demograficzne — płeć, wiek, stan cywilny, zawód — figurują we wszystkich współczesnych spisach ludności. Kwestja płci nie wymaga bliższych wyjaśnień. Co się tyczy wieku, to w większości krajów zapytuje się o datę urodzenia (dzień, miesiąc i rok) i tylko w przypadku niemożliwości jej podania dopuszczalne jest podanie wieku w latach ukończonych; ma to na celu osiągnięcie większej ścisłości odpowiedzi. W całem Imperjum Brytyjskiem, Stanach Zjednoczonych, Brazylji, Litwie, Związku Sowieckim, zapytuje się tylko o wiek w latach ukończonych. Oba spisy polskie zapytywały o datę urodzenia. Zaobserwowano też inne błędy systematyczne przy określaniu wieku: wiek osób młodszych jest często obniżany, osób starszych — podwyższany. Liczby starców stuletnich według spisów są prawie zawsze wyższe od rzeczywistych.

Pytanie, dotyczące stanu cywilnego, przewiduje najczęściej 4 możliwe odpowiedzi: stan wolny, małżeński, wdowi i rozwiedziony. Niektóre kraje, między niemi i Polska, uwzględniają jeszcze stan separacji sądowej. Przy opracowaniu II polskiego spisu ludności wyróżniono jeszcze stan małżeński „nieformalny" i stan rozwiedziony „niefor- ¹ malny“, chociaż kwestjonarjusz spisowy nie przewidywał wyraźnie takich odpowiedzi.

Określenie zawodu ludności jest najtrudniej szem zagadnieniem spisu ludności. Nie omawiamy tu szczegółowo tego zagadnienia, poprzestając na zaznaczeniu dwóch podstawowych pojęć: zawodu subjektywnego lub osobistego, to znaczy rodzaju pracy wykonywanej przez daną osobę i zawodu objek-tywnego, t. zn. gałęzi gospodarki, w której osoba ta pracuje. Większość spisów dąży obecnie do uchwycenia obu rodzajów zawodu; uzupełnia się te informacje zazwyczaj pytaniem dotyczącem stanowiska społecznego lub stanowiska w zawodzie (właściciel 1 przedsiębiorstwa, kierownik, urzędnik, ro-¹

621

botnik, rzemieślnik samodzielny i t. p.). Przytoczone niżej pytania II spisu polskiego dotyczące zawodu wyjaśniają tę kwestję bardziej szczegółowo.

Następną grupę pytań o charakterze demograficznym stanowią pytania, dotycząc^ wyznania, przynależności państwowej (obywatelstwa), języka i narodowości. O przynależność państwową zapytują prawie wszystkie spisy; wyznanie jest również pytaniem bardzo częstem, chociaż wiele krajów je pomija (Francja, kraje anglosaskie). Pytanie, dotyczące języka, spotyka się w 2 odmianach zasadniczych: zapytuje się, albo o język, którym dana osoba zwykle mówi (język potoczny, Umgangssprache), albo też o t. zw. język ojczysty, lub macierzyński; w tej ostatniej postaci, zastosowanej również przy II spisie polskim, pytanie to stanowi pewien surogat pytania dotyczącego narodowości. W niektórych krajach przewiduje się możliwość podania w odpowiedzi 2 języków (Niemcy, Kanada), inne kraje znów zapytują dodatkowo o znajomość pewnych określonych języków, najczęściej języka państwowego (Stany Zjednoczone, Indje Brytyjskie, Irlandja).

Pojęcie narodowości jest, jak wiadomo, bardzo skomplikowane i trudne; dlatego też istnieje tendencja zastępowania odnośnego pytania pytaniem dotyczącem języka ojczystego. W niektórych krajach pytanie dotyczące narodowości łączy się z pytaniem dotyczącym rasy, lub pochodzenia etnicznego (Stany Zjednoczone, kolonje i dominja brytyjskie, kraje Ameryki Południowej i Środkowej).

Powszechne jest pytanie dotyczące miejsca urodzenia; Kanada i Stany Zjednoczone, jako kraje o charakterze wybitnie immigra-cyjnym pytają także o miejsce urodzenia każdego z rodziców, Stany Zjednoczone również o ich język.

Do tej samej grupy pytań należą pytania dotyczące charakteru pobytu, miejsca stałego zamieszkania, miejsca pobytu chwilowego, czasu pobytu lub zamieszkania, o których wspominaliśmy wyżej w związku z pojęciami ludności obecnej i zamieszkałej.

Pewne znaczenie dla kontroli prawidle wości zapisów dotyczących charakteru pobytu ma pytanie o stosunku do głowy rodziny (rodzaj pokrew ieństwa, stosunek najmu pracy, gościna i t. p.), głównem zadaniem którego jest oświetlenie składu i struktury gospodarstw domowych.