Magazyn6E001

432

POLSKA

ność indywidualną, dla usunięcia takiego chociażby spaczenia podstaw parlamentaryzmu polskiego, jakiem stało się osławione liberum veto. Zrozumiano również, że naprawę Rzeczypospolitej trzeba rozpocząć od podniesienia poziomu oświaty wśród jej obywateli, a tern samem moralności życia publicznego. I w tern tkwi zarazem odpowiedź na drugie pytanie, nękające obserwatora czasów saskich, czy mianowicie ówczesny upadek musiał doprowadzić do katastrofy ostatecznej. Ze tak nie było, o tern świadczą nietylko glosy jednostek, jak króla-wygnańca Leszczyńskiego albo wielkiego reformatora szkolnictwa polskiego, Stanisława Konarskiego, ale przedewszyst-kiem i to, że z dwóch stronnictw magnackich, które za saskich ostatków tak zacięcie rywalizowały o władzę, przynajmniej jedno, z Czartoryskimi na czele, pragnęło jej właśnie też dla przeprowadzenia reform ustrojowych, dla których pragnęło wyzyskać najbliższą zaraz zmianę na tronie.

56. Konfederacja barska i pierwszy rozbiór. Wybrany w 1764 siostrzeniec Czartoryskich, Stanisław August Poniatowski, istotnie od początku dążył szczerze do takich reform. Paraliżowały jednak jego poczynania ingerencja carowej Katarzyny, której właściwie zawdzięczał tron, i brak zaufania ze strony narodu, którego król-parwenjusz, wysoce wykształcony i pełen dobrej woli, lecz słabego i chwiejnego charakteru nie zdołał sobie zdobyć. Opozycja, rozgoryczona poruszeniem przez Rosję i Prusy sprawy położenia dysydentów w Polsce, które istotnie się pogorszyło w XVIII wieku, lecz było tylko pretekstem dla tej interwencji, uciekła się jak nieraz w podobnych wypadkach, do zawiązania konfederacji. O ile jednak konfederacja radomska w 1767 sama stała się niebacznie narzędziem w ręku ambasadora rosyjskiego, o tyle barska z następnego roku ma przełomowe znaczenie w dziejach odrodzenia narodowego. Jak to bowiem wynika z wyczerpujących badań, świeżo przeprowadzonych, z pozornego chaosu bitew i potyczek stoczonych przez konfederatów w ciągu czterech lat, wyrasta mimo ich beznadziejności idea walki o niepodległość ojczyzny, która miała przetrwać katastrofę rozbiorową. Pierwszego zaraz aktu tej katastrofy konfederacja barska nie zdołała powstrzymać. Niewątpliwe jej biedy, zwłaszcza nieudany zamach na króla, dostarczyły wrogom innego pretekstu do zwalczania polskiej anarchji. Nie chcąc dopuścić do opanowania całej Rzeczypospolitej przez carową, Fryderyk pruski już w 1770 podsunął jej swój plan rozbiorowy, który po wciągnięciu Austrji do tego aktu przemocy, został przeprowadzony dwa lata później. Zabór rosyjski, największy, odrywał kresy białoruskie aż po Dźwinę i Dniepr; dotkliwiej jeszcze uszczupli! Rzeczpospolitą zabór austrjacki, obejmujący pod nazwą Galicji nietylko Ruś czerwoną, ale także południowe części województwa krakowskiego i sandomierskiego aż po Wisłę; najpoważniejsze znaczenie miało odcięcie Polski od morza przez terytorjalne połączenie Prus Wschodnich z Brandenburgją: z Prus Królewskich pozostały nam juz tylko dwa miasta, Gdańsk, odcięty zresztą od Polski, oraz Toruń. Najgorsze jednak było, że to pierwsze okrojenie i zamknięcie Rzeczypospolitej w nowych, sztucznych granicach było wyraźną zapowiedzią dalszych zamachów na jej całość i niepodległość.

57. Odrodzenie narodu i państwa. Przestroga została zrozumiana zarówno przez króla, jak przez większość społeczeństwa. W ciągu dwudziestolecia po pierwszym rozbiorze dzieło odrodzenia narodowego zostało dokonane z wprost nadzwyczajnemi wynikami. Nie jest to przypadkiem, że zaczęło się ono właściwie od utworzenia Komisji Edukacyjnej. U podstaw zbawiennego przewrotu stanisławowskiej doby znajduje się olbrzymi wysiłek kulturalny. Istotnie też kultura polska nietylko dźwignęła się z długiego upadku, lecz wzniosła się we wszystkich dziedzinach na szczyty, przypominające czasy zygmuntowskie. Ale nie zaniedbywano też trudniejszego może zadania reformy ustrojowej. Nawet z narzuconej pierwotnie przez Rosję Rady Nieustającej potrafiono zrobić pożyteczne narzędzie usprawnienia administracji i wzmocnienia władzy wykonawczej. Jeśli zaś początkowo postęp w tej dziedzinie, mimo nawoływania najświatlejszych umysłów, był zbyt powolny i hamowany przez uprzedzenia doktryne-rów wolności szlacheckiej, to odkąd w 1788 zebrał się Sejm czteroletni, najważniejsze reformy, tak długo oczekiwane, zaczęły następować jedna po drugiej, aż zostały ujęte w organiczną całość dzięki konstytucji 3 maja 1791. Wielka ta przebudowa państwa polskiego dokonała się nie bez wpływu ogólnoeuropejskich prądów umysłowych,