page0081

77

dniają materyę, ten najdalszy i skrajny człon emanacyjny, dając początek bytom jednostkowym. Heretycy II i III w.: Gnostycy, Basilides, Saturnin i Walentynianie oraz Ebionici doprowadzili liczbę członów emanacyjnych do kilkudziesięciu. W czasach późniejszych szerzył ten panteizm Szkot Ery gen a (IX w.), w XII w. Almaryk z Beny, Dawid z Dinanto oraz Alfarabi, a niemniej wśród mistyków, zwłaszcza u mistrza Eckharta (XIV w.) napotyka się ślady tego panteizmu.

O wiele znaczniejsza była liczba zwolenników panteizmu ewolucyjnego. Tu zaliczyć można starych Orfików oraz joń-skich filozofów, zwłaszcza Talesa, Anaksymenesa oraz Hera-klita. Tożsamość bytu we wszystkich jestestwach, brak rzeczywistości i prawdy w jednostkach, złudzenie w poznawaniu, wieczyste fieri rzeczy, tak zostały przez Heraklita sformułowane, że w. 24 wieki później Hegel gotów był podpisać każde zdanie mędrca z Efezu. Pogląd Heraklita rozwijali Stoicy (Zenon z Citium, Seneka, Katon, Marek Aureliusz, Epiktet i t. d.), a niejedną ich myśl odszukać można w pismach Mikołaja z Cues (-j- 1464), Giordana Bruno (-J- 1600), Paracelsusa (-J- 1541), Tele-siusa, Cardanusa, Piotra Yanini, Jakóba Boehma (-J- 1624), a z kon-sekwencyą żelazną rozwijał ten panteizm Baruch Spinoza (-[- 1677); Spinoza był znów kopalnią myśli dla panteizmu Schel-linga, Schopenhauera i Hartmanna, Fechnera, Jana Krystyana Orsteda a poniekąd i Antoniego Giinthera.

Wreszcie forma trzecia panteizmu wystąpiła przedewszyst-kiem w szkole Eleatów (Ksenofanes, Zenon z Elei, Parmenides), gdyż według nich istnieje tylko jeden byt prawdziwie, byt nie-zmiennny, niestworzony, a wszystko inne jest złudzeniem naszych zmysłów. Rozwinął tę formę Hegel (-[• 1831), Jan Bogumił Fichte, Dawid Fryd. Strauss, Bruno Bauer, Rugę, Karol Rosenkranz, Marheinek, Vatke, Michelet (1893), Wiktor Cousin, Yacherot (-f 1897), z polskich myślicieli uprawiali panteizm dyalektyczny częściowo: Józef Kremer¹), Br. Trentowski-), J.

*) Por. Kremer: Wykład systematyczny filozofii. T. I Fenomenologia. Logika. Warszawa 1877. str. 72 n.

b Por. Bronisław Tre n to ws k i: Panteon wiedzy ludzkiej, t. 1 Poznań 1873, str. 128-194.

http://rcin.org.pl