page0056

każde działanie materyalne jest konieczne. Zmysłowe pożądanie właśnie dlatego nie jest swobodne, że jego działalność z natury swej jest przywiązana do organów zmysłowych; więc czynność niemateryalna woli wykazuje, że substan-cya i przyczyna tej czynności musi być niezło-żoną i niemateryalną.

Siła wyższa, samoistna, pojedyncza wiedząc, że jest wolną, poczuwa się do odpowiedzialności za swoje czyny, podczas gdy materya, niewolnica praw fizycznych, odpowiedzialną być nie może. To też człowiek tylko mówi: Jestem zadowolony, dobr?em zrobił; żałuję, żem źle sobie postąpił. Nie byłoby nic bardziej niedorzecznego, nic potworniejszego, jak to tak często powtarzane świadectwo ludzkiego sumienia w systemie, który odnosi początek wszystkich naszych czynności do materyi. Czyż ona jest panią swych wydzielin? Jeżeli znajdujemy, że ona źle zrobiła, obwiniamy o to konieczność, która nakazała te ruchy, ale ją ani nie obwiniamy o niecnotę, ani nie przypisujemy jej chwały cnoty.

To też nie ma w niej ani występku, ani cnoty, ani chwały, ani poniżenia. Jakiemukolwiek jej czynowi winniśmy tylko obojętność, bo wszystko jest w porządku, bo wszystko jest wedle prawa. Wszędzie, nawet u ludów, których serce skażone rozgrzesza z występków, obrażających uczciwość, słyszymy ogłaszaną tę zasadę porządku moralnego. „Declina a mało et fac bo-num^u. „Unikaj złego, a czyń dobrze!" Wszędzie, język ludzki objawia ponad materyę,

http://rcin.org.pl