page0129

PRZEZWISKA

nia), d) od miejsca zamieszkania albo pochodzenia, e) od zawodu lub funkcji, f) od sytuacji rodzinnej lub zawodowej. Trzy pierwsze typy motywacji występują w różnych socjolektach. Mogą też zdarzyć się wyrazy charakteryzujące osobę, które wystąpią zarówno w gwarze, jak i np. w języku uczniowskim i studenckim, np.: Grzyb, Ojciec, Stary.

Nie tylko apelatywy służące do skojarzeń i porównań stanowią podstawę antroponimów przezwiskowych, ale również inne nazwy własne; nazwiska, kiedy w tle stoi apelatyw lub przez asocjację taki apelatyw może być przywołany: Błazen — Błazucki, Cegła — Cegielski, Kuchcik — Kucharski, Oficer— Oficjalski, Owca — Owczarczyk (Łobodzińska, Tomczak 1988). Nazwiska albo imiona mogą służyć jako przezwiska na innej jeszcze zasadzie: Jest jak Churchill, Hitler, Matejko, Mona Lisa, ale też jest gruba\ak Maryśka. Wszyscy w grupie znają Maryśkę, a więc w umyśle członków grupy powstaje konotacja Maryśka — gruba. Na takiej zasadzie powstały apelatywne znaczenia imion, które wyszły poza obieg lokalnych wspólnot i zyskały potwierdzenie słownikowe, np.: bartek 'prostak, rura, gbur, ordynus, cham, parobas', maciek 'prostak, gbur, cham, głuptas, ordynus, cham' itd. O żywym procesie tworzenia nazw pospolitych od imion w gwarach wspominał A. Zaręba (1957).

Za podstawę przezwisk mogą również służyć nazwy miejscowe, czasem gdy wyrażają opozycję: swój : obcy, czasem gdy przez podanie do wiadomości ogółu miejsca zamieszkania użycie nazwy wkracza w sferę prywatności, której system oficjalny nazywania jest pozbawiony: mieszka w Droblinie, więc Drobliniec, pochodzi ze wsi Gadomskie — Gadomszczeń, ze wsi Mokrany — Mokraniec (Łobodzińska, Tomczak 1988). Nazwy geograficzne mogą też służyć za podstawę przezwisk nauczycieli Asturia 'przezwisko nauczyciela geografii od ulubionego tematu lekcji' (Gala 1975).

Nie należy zapominać o ekspresji brzmieniowej, która również może być motywem nadania przezwiska. Śmieszność brzmienia i śmieszność formacji słowotwórczej może leżeć u podstawy np. przezwiska Patając powstałego z patyk i zając, jest też jedną z przyczyn częstych przezwisk charakteryzujących sposób wymowy, Choletra 'cholera', Dgadgajosek 'jąkała', Gawhon 'gawron'. Obcość brzmienia plus dodatkowe konotacje może powodować nadawanie takich przezwisk, jak: Aksel, Amicella, Aron, Izaak, Rymwid, od nazwy geograficznej: Dardanelle.

Ekspresja w przezwiskach jest też uzyskiwana przez użycie zdrobniałego imienia w stosunku do osoby, z którą kontakt powinien być oficjalny (np. uczeń i nauczyciel), np.: Zosieńka 'nauczycielka łubiana przez uczniów', Zbych — podobnie.

125